Чуукаарга норуот ырыаһыттара

АХТЫЫЛАР

Николаев Семен Николаевич  

          Николаев Семен Николаевич 1936 сыллаахха, кулун тутар 15 кунугэр Чуукаар нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Алта оҕолоох Марина, Николай Николаевтарга(Ньукууһаларга)  5-ис оҕонон күн сирин көрбүтэ.7 кылааһы бутэрэн баран, колхоз, совхоз араас үлэтигэр  таhаарыылаахтык үлэлээбитэ.. Коммунистическай үлэ ударнига, пятилетка хас да төгүллээх кыайыылааҕа  буолара.  Москваҕа ВДНХ кыттыылааҕа.  Килбиэннээх үлэтин иhин  мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Норуот хаhаайыстыбатын үтүөлээх  үлэhитин аатын  1991 сыллаахха  ылбыта. Чуукаар нэhилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Пенсияҕа тахсан баран бириэмэлэммиччэ диэн кыралаан оhуохайдыыр буолбута. 1995 сылтан, бастаан нэhилиэккэ оhуохай киэhэлэрин тэрийэн барбыппытыгар оhуохайы, тойугу  көҕүлээччинэн саҕалаабыта. Концертарга норуот ырыатын табыллан толороро, фестивалларга тойук  туойан лауреат аатын элбэхтэ ылбыта. Кулууп иһинэн «Оһуохай»түмсуүү тутаах киһитэ этэ. Н.С.Николаев оҕо сааhыттан Сыҕаан Никииппэри сырса сылдьан үтүктэрэ, оһуохайга уһуйбут киһинэн Сыҕаан Никииппэр буолара саарбаҕа суох. 

1996 сыллаахха «Тойуктаах туйгуна» анал бириис хаһаайына. Дархан этээччи аатын 1997 сыллаахха  «Манчаары оонньуулар» республиканскай ыhыаҕар ылбыта «За вклад в развитие культуры РС (Я)» уонна «Саха сиригэр оhуохай сайдыытыгар суду кылааты иhин» бэлиэлэр хаhаайыннара

. Төрөөбүт нэhилиэгин араас тэрээhиннэригэр, ыhыахтарыгар алгысчыт быhыытынан сылдьыбыта. Кэргэнинээн Мария Прокопьевналыын 54 сыл олорбуттара. Оҕолордоох, сиэннэрдээх, хос сиэннэрдээх.

Эһэм барахсан - оҕо сааһым үтүө өйдөбүлэ.

Көстөөх сиртэн тунааран көстөр сэттэ томтор мырааннаах, киэн нэлэмэн Төкөөнө сиригэр, күн бастакы сардаҥалара күлүмүрдээн сандаарыылара,  60–нун лаппа ааспыт, билигин даҕаны тэтиэнэх көрүҥнээх Сэмэн оҕонньор сиэн уолунаан сыыдам сырыылаах Сындыыс аттарын көлүйэн от оҕустарбыттара номнуо ырааппыт... Ити курдук өйбөр, харахпар хаалан хаалбыт дьоллоох оҕо сааһым биир түгэнэ.

Бу олорон санаатахха, бэҕэhээ курдук, эһээбин кэнниттэн сырса сылдьыбытым. Онтум номнуо хас да сыл ааспыт эбит.

Эһэм туһунан ахтар буоллахха, дьон үксэ куруук киҥинэйэн туойа сылдьар, сценаҕа ыллыыр-туойар, ыһыахтарга оһуохайдыыр киһинэн өйдүүллэрэ буолуо. Кини тойуга, оһуохайа барыта - оҕо сааһым сырдык, ыраас өйдөбүлэ. Ол эрэн билигин эһэбин кытта ааспыт дьоллоох кэмнэрбин ахтан-санаан ааһыым дуу. Мин эһэм Ньукулаайап Сэмэн, киэн көҕүстээх, сатабыллаах, ураты дьоҕурдаах уонна сахалыы толкуйдаах улэһит киһи этэ.

Көппөхтөөх диэн өтөххө от кэмигэр хоно сытан оттуурбут. Сарсыарда эрдэ кун тахсыан, күлүмэн (аад үөнэ диирэ) көтүөн иннинэ, сөрүүҥҥэ атынан от оҕустарар этибит. Сарсыарда аайы эт эбэтэр балык минньигэс сытыттан уһуктар этим.

- «Тоойуом, тураар, кун ыраатта» - диэн тылтан сайыҥҥы күнүм саҕаланааччы. Таҥаспын оһох үрдүгэр ууран сылыппыт буолан, сып-сылаас танаһы кэтэрим, остуолга эт хоторуллан чэй кутуллан турара бу харахпар көстөр. Бу хас чааска туран оһох отторо, чэй оргутара буолла. Күммүт син улэлээн ортолообуппут кэннэ тахсааччы ээ. Эһэм хара улэҕэ кыратыттан эриллибит буолан, күннээҕи үлэ нуорматын сөрү-сөптүк тыырара, күннээҕи үлэбит барыта кэмигэр, сөпкө бүтэрэ. Күүстээх үлэ кэннэ киэһэ утуйаары сытан урукку сыллары ахтан-санаан ааһара, аа-дьуо кэпсээнин саҕалыыра:

- Эн сааскар сылдьаммын күһүн хойукка диэри куска туһахтыыр этим. Туһахпын сарсыардааҥҥы ыам кэмигэр киирэн көрөрүм. Этэрбэспин устан сыгынньах атахпынан мууһу тосту уктээн киирэбин, атаҕым тоҥон иннэнэн кэйиэлиир курдук аһыйара.

- Ол тоҕо сарсыардааҥҥы ыамҥа? Тоҕо этэрбэскин кэппэккин?

- Этэрбэһим илийдэҕинэ куурбат, күнү быһа инчэҕэй тоҥ сылдьыа дии, ол иһин туһах көрөн тахсаат сарсыардааҥҥы  ынах сааҕар үктээн иттэрим сылааһыын. Дьэ ол кэннэ соттон баран кураанах этэрбэс кэтэрбин.

Билигин санаатахха былыргы оҕолор барахсаттар дьиҥнээх айылҕа оҕолоро. Көрулээн муустаах ууну кэһэр, сааҕы тэпсэр буолбатахтар, олох кыһарыйан эрдэҕэ.

Биирдэ эһэбинээн маннык тубэлтэҕэ тубэһэн турардаахпыт. Ол дьыл эрдэ оттоон бүтэн, атын саҥа сиргэ оттуу киирдибит. Оппутун бугуллаан баран кэбиһиэхпит иннинэ сааһыра түстүн диэн, кэбиһэргэ бэлэмнээн биир сиргэ тастыбыт. Киэһэ бүтэн, баран эрдэхпитинэ, унуоргу уот линиятын диэки тыас бөҕө иһилиннэ. Өйдөөн көрбүппүт сүүнэ улахан холорук оту-маһы ытыйан иһэр. Уот линиятын батан кэлэн, көрдө көрбүтүнэн биһиги бугулларбытыгар кэллэ уонна дьэ ыспытынан барда. Эһээ иһигэр тугу эрэ ботугуруу – ботугуруу холорукка сүүрдэ. Холорукпут ыһан иһэн, эһээ ботугуруу – ботугуруу утары сүүрбүтүгэр ситэ ыспакка куотардыы, кэлбит сиринэн төннүбүтэ. Мин онно сөхпүтүм диэн холорук ыһан баран ааһа туруо эбитэ буолуо, ону баара кэлбит сиринэн төннүбүтэ.  Эһэбиттэн ыйытабын:

 - Тугуй ити? Тоҕо? Хайдах?

– Ээ ити сирдэрин көҥөнөллөр. Кэпсэттим, көрдөстүм- диэбитэ. 

 Ол бастакы сылбыт этэ ити сиргэ оттоон саҕалаабыт. Ол кэннэ сылын аайы оттур сирбит буолбута, кэлин холорук биллибэтэҕэ. Айылҕаҕа туох эрэ көстүбэт күүс баарын итэҕэйбитим.

Кэлиҥҥи сылларга эһээ киэһэ эрдэ оттоон дэриэбинэгэ кэлэр буолбута. Ону биһиги эһэбит кырдьан эрдэ кэлэн сынньанар дии саныыр этибит. Онтубут эбээҕэ көмөлөһө кэлэр эбит, ынахтары соҕотох ыырыгар ыарырҕатыа диэн.

Ити эбэбитин харыстыыр быһыыта биһиэхэ эмиэ улахан үөрэх буолар.

Эмиэ биир үтүө күн эһэбинээн Сындыыска мэҥэстэн оттуу баран иһэбит. «Оҕуруоттаах» диэн сыһыыны туораан истэхпитинэ ыппыт хойобуун куһу көтүттэ. Куспут көтө - көтө сиргэ туһэр, иккилии- үстүү эрэ миэтэрэ курдук көтөр. Сырсан туппуппут, моонньоҕон кус эбит.

- Тукаам бугун киэһэ оттоон баран ходьо дэриэбинэлээр. Бу куһу эбээҕэр илдьээр уонна этээр, оҕонньорун  ыытта диэн уонна мүчүк гынар.

Киэһэ дэриэбинэҕэ элээрэн кэлэн:

 - Эбээ... эбээ, эҺээ эйиэхэ кус ыытта- диибин. Эбэм барахсан үөрбүтүөн!

Эбээлээх-эһэм ити курдук истиҥ сыһыаннаахтар этэ. Кинилэр биһиэхэ өрүү холобур буолаллар, мин эбээлээх эһэм тапталларыгар бигэнэн улааппыт дьоллоохпун. Кинилэр сырдык мөссүөннэрэ - өрүү мин сүрэхпэр.

Сиэнэ Федоров Артур Юрьевич.

 С.Ф.Гоголев аатынан Дьокуускайдааҕы педагогическай колледжка информационнай - коммуникационнай технологияҕа уонна робототехникаҕа үрдүк категориялаах преподавателэ.

 Кулун тутар 2 күнэ 2021 сыл. Дьокуускай к.

    Эһэм туһунан кылгас ахтыы.

      Атырдьах ыйын бүтүүтэ, биир сөрүүн чуумпу киэһэ эбэ кытыытыгар киирэбит. Эһэбит Сындыыс диэн сырдык араҕас өҥнөөх атын сиэппитинэн иннибитигэр хааман иһэр, биһиги оҕолор кэнниттэн батыһабыт. Бары да санаабыт көтөҕүллүбүт, эһэбит астыммыттыы идэтинэн аллараа уоһун салбаммахтыыр. Бу от улэтэ бутэн, аппытын аны сааскы дылы ыытаары киирэн иһэбит. Билигин эһэбит угэьинэн ботугураан атын алҕыа уонна үүнүн устан баран, самыытыгар "тап" гыннаран кэбиһиэ. Оччоҕо Сындыыс барахсан, күөл кытыытынан төрөөбүт «Сардаҥатын” диэки сиэлэ туруо. Эбэ уҥуоргу аартыгар тиийэн кэннин хайыһан көрүө уонна отучча сыллааҕыта төрөөбүт алааһын диэки туһэ туруо. Бу хартыына Чуукаары, эһэбин санаатахпына мэлдьи көстөн кэлээччи... Эһэм, Николаев Семен Николаевич, Чуукаар нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо,үлэ бэтэрээнэ, Ньурба улууһугар биллэр оһуохайдьыт, 1997 сыллаах ыһыах "Дархан этээччитэ". Кини сиэннэрэ билигин көрүстэхпитинэ мэлдьи эбэлээх, эһэбит туһунан сылаастык ахтан ааһар үгэстээхпит. Билигин бэйэбит ыал аҕалара, ийэлэрэ буолан баран, кинилэр хайдахтаах курдук муударайдык сиэннэрин көрбүттэрин-истибиттэрин, үөрэппиттэрин-такайбыттарын сөҕөбүт эрэ. Мин олох кыра эрдэхпиттэн, биир да каникулу көтүппэккэ эһэлээх, эбэбэр тахса турарым. Оҕолор мунньустан оонньууну оройуттан тутарбыт, ол быыһыгар эһэлээх, эбэбититтэн арааска үөрэнэрбит. Кыһынын сылгы аһатарга, көрөргө көмөлөһөрбүт, сайынын от улэтигэр. Ол сылдьарым тухары эһэм биир да күн таах олорбутун көрбөтөҕүм. Күн тура-тура улэлээн тахсарын өйүүбүн. Сарсыарда эрдэ туран ынах ыан киирэн чэйдээн баран, күннээҕи үлэтин ситэрэ-хоторо тахсара уонна киэһэ хойут биирдэ кэлэрэ. Ити курдук, өрүү үлэлии-хамныы сылдьарын өйдүүбүн. Кини оҥорбута-туппута барыта сөпкө, кэмигэр бутэрэ, дьыалата мэлдьи табыллара. Үлэтин үмүрүппүт, дьыалата табыллыбыт киэһэлэригэр оҕо сааһын, эдэр сылдьыбытын, курэхтэспитин туһунан кэпсиирэ уонна мэлдьи туойара, ыллыыра. Сайын оттуу баран иһэн, от оҕустара, мустара сылдьан куруук киҥинэйэн ыллыыра- туойара. Кини хаһан да үлэ ыараханын биһиэхэ оҥотторбот этэ, ол эрээри кун устата дьарыктаах буоларбыт. Ол саҥа эт-хаан, өй-санаа өттүнэн үүнэн эрэр дьоҥҥо саамай табыгастаах ньыма быһылааҕа. Ол курдук биһиги кинини батыһа сылдьан саамай сүрүнэ, улэни таптыырга үөрэммиппит уонна саха тылын сүөгэйин-сүмэтин иҥэримммиппит диэххэ сеп. Мин эһэм тойугун, оһуохайын куруук сэҥээрэрим, тыла-өһө баайын сөҕөрүм. Күннэтэ көрөр көстүүлэрбитин араастаан эрийэн-буруйан, киэргэтэн, оһуордаан-мандардаан хоһуйара. Биирдэ Ньурба ыһыа5ар киирэ сылдьан, телевидениеҕа интервью биэрбитин көрбүтүм, онно эһэм үчүгэйдик да саҥарар эбит, олох "телевидущай"курдук дии санаабыттаахпын. Өссҕ биирдэ ыһыахха дэгэрэҥ ырыа курэҕэр, "Өрүүнэ" диэн сөбүлээн ыллыыр ырыатын ыллыы турарыгар тубэспитим. Онно эмиэ эһэм олох эстрада ырыаһыттарыттан уратыта суох эбит дии санаабытым. Дьиҥэр эһэм сэттэ эрэ кылаас үөрэхтээҕэ. Кини биһиэхэ мэлдьи үөрэхтээх буолуохтааххыт диирэ. Миигин нуучча тылын билбэтим "кылгас соннообута" диирин өйдүүбүт. Ол үөрэтэрэ, такайара аны санаатахха таах хаалбатах эбит, билигин кини сиэннэрэ бары үрдүк үөрэхтээх специалист буолбут эбиппит. Бу курдук санаан-ахтан аастахха киһи ахтара-саныыра олус элбэх. Ону бу билигин бириэмэ сырсыытыгар киһи сурукка тиһэригэр соло суох  курдук. Бу кылгас ахтыыбар эһэм туһунан олох кыраны суруйдум, баҕар кэнники сааһырдахха уһуннук суруйуллуо этэ. Эһэм, Николаев Семен Николаевич туһунан чахчыта толору кинигэ да бэчээттэнэн тахсыан сеп дии саныыбын. Кини ол курдук үтүө үлэһит, бастыҥ аҕа, эһээ, талааннаах киһи этэ...

Сиэнэ Рожин Михаил Валерьевич

Н.Н.Чусовской аатынан Ньурбатааҕы техническэй лицей саха тылыгар уонна литературатыгар учуутала.

Кулун тутар 2 күнэ 2021сыл. Ньурба к.

Таайым Николаев Семен  Николаевич туһунан.

            Мин таайым, Николаев Семен  Николаевич оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан биһиэхэ олорбута. Оччолорго хороччу улаатан эрэр уол этэ, арааһа алтыс-сэттис кылааска үөрэнэр быһыылааҕа. Онтон ылата бодоруспут олох чугас таайым буолар. Биһиги быыкаай оҕолор этибит, биһигинниин тэҥҥэ оонньоһоро,  бодьуустаһара. Араас оонньууга, ырыаҕа үөрэтэлиирэ. Ханна мустан ыллыылларын, үөрэтэллэрин билбэппин. Үтүктэн ыллаһар этибит, да билигин ханнык –туох ырыатын төрүт өйдөөбөппүн.

Кэлин улаатан үлэһит, ыал буолан туспа барбыта. Ол да буоллар наар билсэр, сылдьыһар этибит. Биһиги ийэбит эрдэ өлбүтэ ол иһин кинилэргэ элбэхтик сылдьарбыт, аһыырбыт, хонорбут.

Кэлин 70с сылларга улаатан үлэһит буолан үлэбин сопхуоска борооску көрөөччүнэн саҕалаабытым. Ити кэмҥэ таайым Сэмэн тас үлэһит этэ. Онно дьэ барытыгар сүбэлээн-амалаан биэрэрэ. Төһө-хачча оту күкүргэ симиллиэхтээҕин, хайдах уулатары эҥин барытын көрдөрөн көмөлөһөрө. Итинник үлэтин да кэмигэр мэлдьи киҥинэйэн ыллыы сылдьар идэлээҕэ. Кэлэригэр-барарыгар атынан сылдьара, сыарҕатыгар олордор эрэ өрүү туойара. Аны оту ат косилкатынан оҕустарара, онно олордор эрэ дьэ туойан ньириһитээр, истэргэ үчүгэй баҕайы этэ. Биһиги оскуола оҕолоро от мунньар этибит. Ыллыыр да этэ, туойар да этэ, оһуохайдыыр да этэ. Кини ырыатын  олус сэргээн истээччибит эрээри үтүктэ сатыырбын өйдөөбөппүн.  Дьиэтигэр сырыттахпына оһоҕун айаҕар олорон туойан дьиэрэһитэр уонна ”эн итинник сатыыгын дуо?”- диэн ыйытар. Ону мин хантан сатыахпыный, ол саҕана кырдьыга баара интириэһиргии да сатаабат этим. Дьиҥэр эдэриттэн оһуохайдыыр эҥин этэ, ону былыргы дьон сиэринэн оҕолор кыраларыгар эмээхсинэ бопсоро. Ол иһин кэлин, оҕолор улаатан ыал эҥин буолбуттарын кэннэ оһуохайдыыр  буолбута. Онтон ыла кулуупка бырааһынньык аайы оһуохайдыыра. Сайын нэһилиэк  ыһыаҕа  кини оһуохайа суох ааспата. Оройуон ыһыахтарыгар күрэхтэргэ кыттан ситиһиитэ элбэх буолааччы.

Эдьиийин кыыһа Иннокентьева Клара Сергеевна

Убайым Сэмэн туһунан.

Семен Николаевич Николаев мин бииргэ төрөөбүт кыра убайым. Биһиги бииргэ төрөөбүттэр алтыабыт, түөрдэ уол, икки кыыс. Сэмэн миигиттэн үс сыл аҕа, кини алталааҕар, мин үстээхпэр аҕабыт өлөн хаалбыта. Ийэм хоһуун дьахтар буолан онтон –мантан ас булан аһаталаан, таҥыннартаан киһи –хара оҥортообута. Аҕам былыр көмүс ууһа үһү, онон киниттэн кыра туох эмэ хаалбытын барытын аска мэнэйдэһэн хоргуталаабатах. Ийэбит хоһуун дьахтар буолбатаҕа буоллар былыр үйэҕэ өлбүт да буолуо этибит. Эдьиийим Аана эргэ барыар дылы дайаарка этэ, онон Сэмэн оскуолаҕа киириэр дылы киниэхэ  ынах хомуйан,тарбыйах тардыһан иһирдьэнэн- таһырдьанан көмөлөһөрө. Онон олох оҕо эрдэҕиттэн сүөһү көрүүтүн ымпыгын –чымпыгын билэн үйэтигэр сүөһү көрүүтүгэр үлэлээбитэ. Ол саҕана оскуола сэттэ кылаастааҕа,салгыы Маалыкайга баран үөрэнэллэрэ. Онно олорор ыала суох буолан уонна ас-таҥас да кырыымчыгынан, “хара илиибинэн да үлэлээн киһи буолуом”- диэн салгыы үөрэммэтэҕэ. Ол курдук сэттэ кылаас кэннэ улахан дьону кытта тэбис тэҥҥэ бурдук үлэтэ буоллун, от-мас үлэтэ буоллун барытыгар сылдьыһар этэ. Урут субай сүөһүнү кыһыары буойунаҕа өлөрүүгэ аҕалыахтарыгар дылы көрдөрөллөр этэ. Биир сыл Үрүҥ эбэҕэ дьоммут олохторугар харыйаны сылбах курдук суулларан, харыйанан үрүттээн, быыһын-ардын отунан бүөлээн, хонор сир оҥорон таһырдьа аһаталаан, уулатан  биир да сүөһү ырыганнаппакка,дьүдэппэккэ үрдүк уойуулаах көрдөрүүлэммитэ. Ол курдук сүөһүгэ, хонууга үлэлиирин тухары үтүө суобастаахтык үлэлиирэ. 1959 сыллаахха Мария Прокпьевна диэн агроном кыыһы ойох ылбыта.Онтон үс кыыс оҕоломмуттара.Билигин сиэн, хос сиэн бөҕө.

Оҕо эрдэхпитинэ убайдарым сааны  тутар буолуохтарыттан булт, балык этинэн аһыырбыт. Убайым Урууп балыктаан, убайым Дьөгүөр кустаан, куобахтаан. Ол саҕана ынахпыт эҥин аҕыйах.

Убайым Сэмэн биэнсийэҕэ тахсыар дылы үлэ үлүгэрдээҕин үлэлээн, сүөһү, тарбыйах көрөн өрүү үрдүк көрдөрүүлээх буолан чиэскэ-бочуокка сылдьыбыта.

Биэнсийэҕэ да тахсан баран кэтэх сүөһү, сылгы ииттэн онно оттоон- мастаан өлүөр дылы үлэлээбитэ.

Хойут сааһыран баран оһуохайдыыр, туойар буолбута. Дархан этээччигэ тиийэ үүммүтэ. Үлэлии сылдьан ыллыыр-туойар да бокуойа суох буоллаҕа..

                              Кириллина Мария Николаевна,

бииргэ төрөөбүт балта.

Федоров Иван Васильевич

 1896 сыллаахха Чуукаар Андайбытыгар төрөөбүтэ.Туойара,оһуохайдыыра,олоҥхолуура диэн диэн билэр дьон кэпсииллэр. Дэҥ кэриэтэ үҥкүү тылын эттэҕинэ бастаан туойан саҕалыыра үһү. 1977 сыллаахха ыалдьан өлбүт.

Аҕам туһунан иһирэх ахтыы

 Биьиги а5абыт Федоров Иван Васильевич 19 уйэ бутэьигэр 1896 сыллаахха Андайбыт диэн кэрэ айыл5алаах тубэ5э торообут эбит. Кини бэйэтин кэмигэр кэлбит-барбыт, сытыы-хотуу эбитэ уьу. А5а дойду улуу сэриитин ветерана, кадровай булчут, тойуксут, оьуохайдьыт этэ.

А5абыт бастакы кэргэниттэн уола Иннокентий  госстраховка5а пенсия5а тахсыар диэри улэлээбитэ. Киниттэн Владимир диэн уол тороон, хас да о5олоох, сиэннэрдээх. Милииссийэ сулууспатын ветерана, Хорула5а олорор.

Сэрии кэнниттэн а5абыт Хорулаттан уоллаах кыыс о5олоох, сэрии огдообото Сымытова Анна Ивановнаны Андайбыкка сугуннэрэн а5албыт. Бастакы о5олоро кыра о5о сааьыгар ыалдьан олохтон туораабыт. Онтон утуу-субуу, иккилии сылынан быысаьан 3 о5о торуур.

А5ам барахсан хаьан да мо5о-этэ, кыыьыра-тымта, дьону санара-мо5уттэ сылдьарын корбото5ум да, истибэтэ5им да. Ол курдук кини киэн ко5устээх, сытыары-сымна5ас, утуо-мааны майгылаах киьи этэ. Оччотоо5у саха киьитин сиэринэн дьиэтин тас улэтин бутэрэ-оьоро, отун-маьын, уутун-хаарын бэрийэ, бэлэмнии сылдьар буолара. Олус чэнчис ыраас туттунуулаах буолара, ол курдук мас мастыыр сирин, отун кыбыытын олус ыраастык тутара, туттар сэбэ-сэбиргэлэ барыта орун-оннугар сааьыланан турар буолааччы. Бэйэтэ куруук тэбэнэ-сахсына сылдьар буолара.

А5абыт киьи таттаран олорон истэрин курдук уус-уран тыллаах учугэй кэпсээнньит, сэьэнньит этэ. Аны санаатахха былыргы уьуйээннэри, номохтору элбэ5и билэр эбит. Ол да иьин, хантан эрэ кэлэн а5абыт тылыттан тугу эрэ сурунан бараллара. Биьиги о5о буолан ону аахайбат эбиппит.

А5абыт оссо олус учугэй куоластаах тойуксут, оьуохайдьыт этэ. Олонхону да кыайа-хото толорор эбит, аны санаатахха.

60-70 сыллардаах эргин норуот ырыата-тойуга соччо сэнээриллибэт, туойар киьини кулуу-элэк да оностор кэмнэрэ бааллара. Ол да буоллар, баардаах баара батарбат диэбиттии кэнсиэрдэргэ туойар, ыьыахтарга оьуохай тылын этэн дьонун-сэргэтин сэргэхситэрэ.

«Биир кэмнэ аатырбыт норуот ырыаьыта Улуу оьуохайдьыт, чулуу тойуксут С.А. Зверев – Кыыл Уола бэйэтигэр ынырбытын, буолуммата5ым» -диэн кэпсиирэ. Ол аата кини Сунтаарынан энин сылдьан, ыьыахтарга оьуохай тылын этэр эбит диэн билигин саныыбын. Ол иьин ол улуу киьи собулээн бэйэтигэр ынырда5а.

Кэнники орускэ борокуосчуттуур этэ. Онно орус кытылыгар оттуура. Ийэбит биьиги оскуола5а уорэнэ сырыттахпытына, балтыбыт 7-с кылаас, мин убайбынаан 9-с кылаас этибит, олохтон эмискэ туораабыта.

Ити курдук биьиги а5абыт Иван Васильевич олус сэмэй оло5у олорон ааспыта. Билигин кини оло5ун ус о5ото, элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар, утуо аатын ахталлар-саныыллар.

Мин улахан кыыьа Федорова Анна Ивановна Ньурба Мархатыгар ыал буолан олоробун, туорт о5олоохпут, сэттэ сиэннээхпит. Марха кулуубугар директорынан, детсадка отучча сыл музыкальнай салайааччынан улэлээн, билигин сынньаланна олоробун.

А5абыт 125 сааьын туоларынан, а5ам туьунан иьирэхтик а5ынным.

 Марха, кулун тутар 4 кунэ 2021 сыл.

Мин, Столина (Федорова) Розалия Ивановна, ыам ыйын 18 кунугэр 1955 сыллаахха Андайбыт нэьилиэгэр, Федоров Иван Васильевич – Алхай Уйбаан, Анна Ивановна дьиэ кэргэннэригэр уьус о5онон торообутум. О5о сааьым оскуола5а киириэхпэр диэри, кэрэ айыл5алаах торообут дойдубар Андайбыкка  ааспыта. Оскуола5а киирэр сылбар, улахан убайым Михаил Сымытов а5абынаан, икки хостоох дьиэни котурэн, коьорон а5алан, Чуукаарга Уьун Куолгэ  туппуттара.

А5ам 1896 сыллаахха Андайбыкка торообут. Японияны утары сэрии кыттыылаа5а. Биьиги а5абыт олус коно, дьонно туора санарбат, элэккэй майгылаах киьи этэ. Биирдэ да5аны куолаьын урдэтэн, мо5о-этэ сылдьыбытын ойдообоппун. Булчут, балыксыт. Куолгэ куйуурдуу турара, харахпар бу баар курдук… Сайын от оттоон, кыьын бултаан, чэпчэки ба5айытык сылдьааччы. Сэьэнньит бастына буолара: оройуонтан кэлэн, ол са5ана чумэчи уотугар, дьон бо5о мустан, кини сэьэнин сэнээрэн истэр этилэр. Хомойуох иьин, о5олоруттан ким да5аны суруйан хаалларбатахпыт. Олус элбэх номохтору, сэьэннэри кэпсиир буолааччы. Олонхону олус бэркэ толорооччу.

Ийэбит  эрдэ олохтон туораабыта. Ол сыл куьун, сайын  Куоначчаан урэх урдугэр оттуур этэ. Кэлин Маайа диэн огдообо дьахтары кытта 8 сыл бииргэ олорбуттара.

Сайын ыьыа5ы куутэрин ойдуубун, оьуохай тылын улаханнык собулээн этээччи. А5абыт 1977 сыллаахха, кыьын уьун оло5у олорон, олохтон туораабыта. О5олоро Алексей Иванович Чуукаарга, Анна Ивановна Ньурба Мархатыгар элбэх о5олоох, сиэннэрдээх дьоьуннаах ыал буолан олороллор. Мин 1974 сыллаахтан билиннэ дылы Москва куоракка олоробун, икки о5олоохпун, сиэннэрдээхпин. А5абыт сырдык аатын куруук ойдуу-саныы сылдьабыт.

 Москва, кулун тутар 3 кунэ, 2021 сыл.

Сүрдээх кэпсээннээх оҕонньор этэ.

  Айхал Уйбаан урут бириистэҥҥэ харабынайдыыр этэ. Ити билиҥҥи тимир дьиэ оннугар мас дьиэ баара, онно хоно сылдьан бөрөбүөстүүр этэ. Икки дуу үс дуу сыл олорбута бөрөбүөскэ, кини иннинэ Кэмпиэрин оҕонньор үлэлээбитэ,ол иннинэ Ылдьаа оҕонньор бөрөбүөстээбитэ. Оччолорго биһиги:  мин,Амсайбыт Барыыһа,Ноһоойо Бииктэрэ төрдүс-бэһис кылааска үөрэнэр мэнигийээннэр, дьоммутуттан көҥүллэтэн бэлэсипиэтинэн күөгүлүү ,сөтүөлүү киирэбит. Ийэм оҕонньорго биир бытыылка  кыһыл арыгы,өйүө оҕото кэһии ыытара. Оҕонньоттор биһиги киирэрбитигэр үөрүүлээхтэр. Илим көрөллөрүгэр тыы эрдэн  көмөлөһөбүт, уҥуор дьон кэллэҕинэ ” кэлэллэригэр бэйэлэрэ эрдиэхтэрэ”,- диэн биһигини тыынан ыыталлар.Оччолорго корпус эҥин суох мас тыы. Оннук илии-атах буолар буолан сотору- сотору киирэн хонорбут. Утары сиэнэр балыгы буһаран,дэриэбинэҕэ барары туһунан ууран бэлэмнээн эҥин баран Алхай оҕонньор оҥостон олорон барыны бары кэпсиир.Ол кэпсиирэ үчүгэйэ бөҕө ,тылын-өһүн бары сааһылаан олох киһи таттаран истэ олоруон курдук. Арыт сарсыардааҥы дылы истэрбит,арыт ситэри истибэккэ утуйан хааларбыт. Ордук 16 саастааҕар куоракка сатыы барбытын туһунан олох сэһэн курдук кэпсиирин айахпытын атан мэктиэтигэргэ тыыммакка да истэрбит. Оччолорго туох көлөтө кэлиэй,онон биир сүрүннээх суол буо . Аара почтовай дьаамсыктар сынньанар,ат уларыттар эҥин сибиэбийэлэрэ эрэ бааллар. Дьокуускайга ийэтин көрсө бара сылдьыбыт, сатыы сүүрбэччэ хонук айаннаабыт.   Баран иһэн сибиэбийэ ыалыгар тохтоон сынньанар ,аһыыр эбит . Хас да сиргэ тиийэн арааһынай ыалга сынньана, ыһык ыла таарыйа биирдии- иккилии  хоноору,онтун от охсуһан эҥин көмөлөһөн боруостаабыт. Сорох сиргэ тиийэн хонугар ыллаан-туойан,олонхолоон,кэпсээн кэпсээн эҥин аралдьыталаабыт. Төннөрүгэр да бука сатыы кэлтэ буолуо.Ол сырыытын ыпсаран –хопсорон кэпсиирэ үчүгэйэ бөҕө олох остуоруйа курдук арыллан иһэр барыта,үөрэхтээҕэ буоллар суруйааччы да буолуо этэ.

Биир сайын, алтыһы бүтэрэ сырыттахпына Сандьылыҥдаҕа оҕонньоттор звенолара диэҥҥэ аҕам (Кэтэх Эҥэнтэй), ийэм (Моторууна) оттоһо сылдьыбыппыт. Аҕам, Ылдьаа, Айхал үксүн охсууга сылдьаллара Итирээкэп бугуллуура.Мунньууга ийэм, Итирээкэп эмээхсинэ, Буута эмээхсинэ сылдьаллара. Мин от мунньуһан, мас булан уот оттон күөс өрөн эҥин көмө буоларым. Күөспүн ууран баран туһахпын көрө барабын, хотуур таптана тахсыбыт оҕонньоттор ситэри көрөллөр. Онно эмиэ омурҕан буоллар эрэ Алхай оҕонньор кэпсээн унаарытан сынньалаҥмыт уһаан хаалан Ылдьаалаахтан мөҕүллээччибит. Оннук быыс буоллар эрэ төрүт айаҕа хам буолбат кэпсээнньит этэ

Илларионов Иван Иннокентьевич, пенсионер 2021 cыл

 Аҕам Федоров Иван Васильевич

 Аҕам 1896 сыллаахха Андайбытка төрөөбүтэ «Калинин» холкуос чилиэнэ этэ. Сэрии кэмигэр Аарымыйаҕа 1943 сыл от ыйын 17 күнүгэр ыҥырыллыбыта Япония утары сэриигэ кыттыбыта 1945 сыл олунньу ый 10 күнүгэр демобилизацияламмыт. Японияны кыайыы иһин мэтээллээх. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр үчүгэй үлэтин иһин к-0118454 1947с бэриллибит мэтээллээх этэ. Кэлин тыа хаһаайыстыбатын араас үлэлэригэр ол быыһыгар любитель булчутунан, өрүскэ сайынын дьону тыынан туоратар үлэлээх этэ. 1977 сыллаахха тохсунньу ый 23 күнүгэр эмискэ олохтон туораабыта.Дьоҥҥо-сэргэҕэ сэһэнньит, олонхоһут, оһуохайдьыт быһыытынан биллэрэ. Оһуохайдыырыгар туойан саҕалыыр буолара. Хомойуох иһин биир да тойуга, сэһэнэ уһуллубакка хаалбыт.

  Төрөппүт уола Федоров Алексей Иванович, пенсионер.

Чуукаар нэһ. 2021 сыл