Центр народного творчества "Эйгэ" им. Е.М.Поликарпова

Улгум сиэр аттаах

уорааннаах сутуруктаах

ОҔо Дьулаах бухатыыр

Иванов Никифор Григорьевич - Сыҕаан Никииппэр

Олоҥхо

1 Былыргы дьылым

Быраҕар мундаатыгар^{^[1]},

Урукку дьылым

Охсуһуулаах улаҕатыгар,

Эргэтээҕи дьылым

Этиһиилээх элэмтэтигэр,

Ааспыт дьылым

Аалсыһыылаах анараа кэтэҕэр

Кимтэн кииннээх,

10 Туохтан туймуулаах

Тураҥ буор тулалаах,

Туойар туой тумалаах

Туруу дьаҕыл дойдум

Тускуланан үөскээбитэй дуу.

Үөскээн эбиллэр

Өлгөм төрүөхтээх,

Өлөн сүтэр

Өнөр киһилээх,

Охтор^{^[2]} баранар

20 Оттоох-мастаах,

Ороһуоллаах уулаах

Орто туруу дьаҕыл дойду

Олохсуйан үөскээбит уһун мундаатын^{^[3]}

Одуулаан көрөн турбутум үһү:

Туруу дьаҕыл дойдум

Тоҕуһун үйэтэ

Тоҕута сытыйбыт

Туос тордуйа иһит саҕаттан

Туймууланан туругурбут эбит.

30 Сир ийэ дойдум

Сиэрэй тииҥ

Тилэҕин буоруттан

Ситэн-хотон үөскээбит эбит.

Тараҕай маҕан^{^[4]} халлаан

Туохтан тардыалаһан үөскээбитин

Өрө көрөн өйдөөбүтүм:

Чачыгырас эҥээннээх,

Лаһыгырас майгылаах,

Дагда түүлээх,

40 Сантаҕар таныылаах

Тараҕай табам киэнин

Кулгааҕын саҕатынан

Чаалбаан халлаан

Тардыалаһан үөскээбит эбит.

Көтө-көтө да буоллар,

Көҥү-бааччы көмүстээх,

Үөскүүр өлгөм сүөһүлээх,

Төрөөн эбиллэр дьоннордоох,

Охтон баранар

50 Оттоох-мастаах

Орто туруу дьаҕыл дойдум

Туох туспалааҕый диэн,

Аҕыс муора аллар арыытыгар,

Тоҕус муора туоллар тумулугар,

Орто дойду курбуу киинигэр,

Холболугуйа^{^[5]} олорор

Холбороҥ маҕан хочотугар,

Кэлбэлдьийэр киэлигэр^{^[6]},

Кэтит таһаа киэлигэр³,

60 Тэпсэҥниир чэрчитигэр,

Эргийэр киинигэр

Унаара-мураа^{^[7]} биллибэт

Уйгу-быйаҥ уорҕалаах

Улуу Маҥаас сыһыыга

Одуулаан көрөн турбутум:

Айыллан үөскээбит

Арҕаа кэриитэ

Алталаах эһэм киэнин

Арҕааһын^{^[8]} түүтүн

70 Адаарыччы туппут курдук

Арҕай хара тыалаах* эбит.

Соргуланан үөскээбит

Соҕуруу кэриитэ

Соноҕос ат киэнин

Соргулаах сэбэрэтин түүтүн

Субуруччу аспыт курдук

Солуобалаах тыалаах эбит.

Иэйэхситинэн үөскээбит

Илин кэриитэ

80 Эниэттэн көппүт

Эрдэҕэс көтөрүм кутуругун

Элийэ баттаан ылан,

ЭҤийэлии аспыт

Эрбэдэһин хара тыалаах* эбит.

Хоромньулаах хоонньулаах

Хоту кэриитэ

Хобор мууска хоммут

Көөөс хаас киэнин

Хотоҕойун түүтүн

90 Ходуйан ылан баран,

Хороччу анньыталаабыт курдук

Холбооһуннаах хойуу тыалаах эбит.

Оһуордаах оттоох,

Уйуллаах мастаах

Орто дойдум

Улаан ньуурун

Сырдык сырайын

Уһун ньылҕаһын уллУҥахпынан

Усталыы хаама сылдьаммын,

100 Хаан далайым баайа

Хайдах эбит диэммин,

Элиэттэн иһиллээн,

Тураахтан туоһулаан,

Кэҕэлиин кэпсэтэн

Истибитим:

Үс хос төгүрүктээх

Үүт чөлгөрүүн үрүйэтэ

ТиҤэһэ ынах саҕа

Лэһэркэй чэккэлээх*,

110 Баччыр оҕо саҕа

Бах-бах баҕалаах,

ТиҤэһэ ынах саҕа

Тимир килэркэй чохулаах эбит.

Татай эбит, оҕолоор!

Хара тыатын иччитэ

Хайдах эбитэй диэммин,

Хааман тахсаммын

Хантас гына көрбүтүм:

ЭҤээрдээн үүммүт

120 Эргэнэ тыа эдьиийдээх,

Тускуланан үөскээбит

Тумус хара тыа доҕордоох,

Ычыкын тыа ыччаттаах,

Тэбэр айа оҕуруоттаах

Хара көмүргэн хаһаалаах,

Тордуһах сүргүүрдээх*,

Сыалаах ыллыктаах,

Хааннаах орохтоох*,

Атыыр тайах анабыллаах,

130 Уордаах эһэ уунуулаах,

Сур бөрө бэлэхтээх,

Кыһыл саһыл кымньыылаах,

Түүлээх үүс төргүүлээх,

Илин тыс этэрбэс,

Кэлин тыс бэргэһэ,

Өрөҕө үтүлүк,

Кулгаах наамыска*,

Кутуруга моойтурук

Бырдьа бытык көпсөкөлөөн

140 Баай Барыылаах

Сээркээн Сэһэн диэн

Хара тыа иччитэ олорбут эбит.

Ээ, татай эбит, оҕолоор!

Уулаах отон тыыннаах,

Уу күөгэй тыыннаах,

Урааҥхай саха

Уларыйбакка үөскээбит

Уһун удьуора ким эбит диэн,

Одуулаан көрөн турбутум:

150 УҤуоргута биллибэт

Улуу Маҥаас сыһыым

Дьоллоох булУҥар,

Дьогдьойор саалыгар

Тэбиэн* оҕотун курдук тиҤэһэлэрдээх,

Буобура оҕотун курдук борооскулардаах,

Аһаҕас туйахтаах,

Ураа лаҥкыр муостаах

Айыы дарҕан сүөһүлэрэ

Аһыы сылдьалларын

160 АҤаар өттүттэн киирэн

Көрө астына турбутум:

Саары этэрбэс айаҕын саҕа

Сантаҕар таныылаах,

Эккирии турар киһи

ЭҤээрин саҕа

Эмэгэттээх бууттаах,

Икки өттүнэн

Кынат дьаҕыллаах,

Ойоҕоһун ортотугар диэри

170 Орохтоох систээх,

Тоҕус саһаан сиринэн

Тохтон намылыһан түспүт

Тор ньылҕаһын кутуруктаах,

Сэттэ саһаан сиринэн

Сэлэллэн түспүт

Синньигэс солко сиэллээх,

Уордаах Дьөһөгөй Улахан уола,

Аҕыс мүһэлээх айыы оҕото

Көҕүөр курдук сириннээх*

180 Күбэй күндү биэлэрэ

Күрүлэччи кистии туралларын

Көрөн турбутум үһү.

Үрүө күн алын аттынан,

Үктэл буор үрүт өттүнэн

Үөскээбит үтүө баайдары

Өйдөөн көрөн туран

Үөрбүтүм эбитэ үһү.

Халыҥбаайа ханна тиийэн

Ханыыласпытай диэммин,

190 Одуулаан көрөн турбутум:

Хамчаакы Эбэ хотун

Халыҥтоҥуһун кытта

Хатыһан үөскээбитин

Хантан кэллилэр диэбит курдук,

Хайыта тыытан сии сатаабытым да,

Хаҥаан үөскүү турбута үһү.

Үрүө түүлээҕэ,

Үөскүүр баайа,

Үгүс үрдүнэн үүммүт

200 Үрүө барча* курдук

Үөскүү турбута.

Халыҥбаайа

Хамсаабакка үөскээн,

Хара барча курдук

Хаҥаан барбыта.

Татай эбит, оҕолоор!

Аан дойдум

Аналлаах доҕоро,

Туруу дойдум

210 Тус доҕоро,

Баай баһылыга

Туох эбит диэн

Элэҥ-сэлэҥ иирэлээх

Эйэҕэс ичигэс салгыннаах

Илин кэрии диэкки

ЭҤээрдэһэн көрөн турбутум:

Унаара-мунаара биллибэт

Улуу Маҥаас сыһыым

Тапталлаах таалар тараһатыгар,

220 Үөгүүлээх үрдүк өрөһөтүгэр

Сэлиилээх ат сиэлэн сиппэтэх

Кэйдэм таас тиэргэннэнэн,

Дьоруо ат дьоруолаан

Тобулан тахсыбатах

Тубулу таас тиэргэннэнэн,

Аллараа аҕыс биис ууһун аймаҕыттан,

Антыын кириэс аҕатын ууһуттан

Аҕыс кырыылаахтара,

Алта төбөлөөхтөрө,

230 АҤаарыма ааттаахтара

Аалыҥнаан тахсаннар,

Сүүһүн ортотугар

Дьэбэрэлээх ойбону

Тиэрэ буккуйбут курдук

Дьэс мэнэй харахтаах,

Тимир долоҕоһун* түүлээх,

Алта атахтаах

Тимир наарта сыарҕалаах,

Аар кудай кунаннарын,

240 Миинньэр миҤэлэрин,

Көлүнэр көлгөмнөрүн*

Баайа^{^[9]} мастара

Туох буолуой диэн,

Аҕыс уон аҕыс киһи

Аанньаах эбэҕэ

Айанныахпыт диэн

Арыаллаһан туралларын курдук

Аҕыс уостаах дьэс алтан сэргэлэнэн,

Буруйдаах киһи

250 Букатын чугаһаабат,

Айыылаах аймаҕа

Аттынан хаампат,

Айыыһыт суола

Аттынан ааһар,

Иэйиэхсит суола

Симэнэн түмүллэр,

Өксөкү кыыл моонньоох баһын

Өрө аспыт курдук

Өгүөмэр* үрдүк өрөҕөлөөх

260 Уордаах Дьөһөгөй улахан уолун

Дьоллоох арҕаһыгар,

Дьохсоҕор^{^[10]} саалыгар,

Дойдуланарга айыллыбыт

Дохсун уола оҕолор

Көтөр кынаттарын,

Күндү көлөлөрүн,

Миинньэр миҤэлэрин

Тоҕуһун туомтуу тарданнар,

Онуһун олуйа баайаннар,

270 Оннун буллардыннар диэн

Үс сиринэн боҕулуордаах^{^[11]}

Үрүө көмүс сэргэлэнэн

Үс саха үтүө үөскүөҕэ,

Түөрт саха төрүт төрүөҕэ

Унаара-мураа^{^[12]} биллибэт

Улуу маҥаас сыһыыбар

Урааланан олорбут эбит.

Киһи киэнин килбиэннээҕин

Кини диэтэх киһи

280 Орук түүлээх уйата,

Аал уота,

Алаһа дьиэтэ

Хайдах эбитэй диэн

Өҥөс гынан өйдөөбүтүм,

Бэлиэ олоҕун билсибитим:

Баахта маһынан баҕаланан,

Муора маһынан муосталанан,

Өлөөн маһынан өһүөлэнэн,

Эдьигээн маһынан истиэлэнэн^{^[13]},

290 Сөбүлүү олорор сөбүргэлэнэн,

Сүөл бааччы балаҕан оҥостон,

Алын өттүнэн

Аргыар аргыйдаҕына,

Айдаан буоллаҕына,

Алдьархай ааҥнаатаҕына

Аппаҥнаан биэрбэтин диэн,

Аар сүөл тааһынан

Алын өттүнэн олук үктээбит,

Үөһээ өттүнэн

300 Үргүөр үргүйдэҕинэ,

Үлүгэр үөдүйдэҕинэ,

Өлөрсүү үөскээтэҕинэ

Үрэллэн биэрбэтин диэн,

Үс сиринэн тимир түрбүү уобуруччунан

Үллүйэн кээспит,

Түбэһээрэй сиринэн дьөллүбүт түннүгэ

Түлүрбэх мэтириэттэммит,

Кытыр^{^[14]} сылгы

Кындыалана оонньуу турарын курдук

310 Кындыа кыһалҕа халҕаннаах,

Аһыллар ааннаах,

Өксөкү кыыл өөкөөнүү^{^[15]} олорорун курдук

Өндөркөй үрдүк үөлэстээх.

Тэлиэгэлээх халҕанын

Тэлэйэ баттаан киирэн,

Кэй бараан ордуута*

Киэҥин өттүнэн төһөнүй диэн

Кэмнии көрөн турбутум:

Хаҥас диэки олорор киһи

320 Хараҥаччы саҕа буолан көстөр,

Хаамыталаан тиийэр ыраах эбит,

УҤа диэки олорор киһи

Олорор оҕо саҕа буолан

Уччаан көстөр, улуу ыраах эбит.

Тоҥмут киһи тото аһаан тахсар,

Аччык киһи аҥалалыар диэри аһыыр,

Суон саалынан сомос кээһэр,

Халыҥхаһаны хайыта быһар,

Көҕүөр* кымыһынан көхсүн кэҥэтэр

330 Баараҕай оҕотун курдук

Баай майгытын,

Дьөһөгөй оҕотун курдук

Суол дьүһүнүн,

Атыыр курдук

Аналлаах быһыытын,

Киһиэхэ дылы

Кэскиллээх кэтит санаатын,

Сахаҕа дылы

Саргылаах сайаҕас санаатын,

340 Урааҥхайга дылы

Улаан ньуурун

Одуулаан көрөн турбутум:

Уолан тиит курдук уллУҥахтаах,

Хаптаҕай тиит курдук

Хаптаҕай харылаах,

Бэт тиит курдук

Бэдьэ бараан бэрбээкэйдээх*,

Биэс былас биэкэйэр бииллээх,

Алта былас дара буурай сарыннаах,

350 Кээһиилээх от курдук

Кэскиллээх кэтэхтээх,

Киил мас курдук

Кичээһиннээх сүүстээх,

Эриллэҕэс тиит курдук

Эрийэ тутуу быччыҥнаах,

Хамчаакы эбэм

Хараһылаҥнаах кииһин курдук

Хара тэрбэркэй хаастаах,

Атыыр мохсоҕол курдук

360 Алаччы көрбүт харахтаах,

Кириэстээх манньыаты

Кэккэлэччи туппут курдук

Килиэ көмүс тиистээх,

Туут балыгы

Туруору тоҥортообут курдук

Тутар дэгиэ тарбахтаах,

Кытаайка табаар кылбайа суоҕуна,

Бэйбириэт мэличчи суоҕуна,

Сукуна табаар сууйа суоҕуна

370 Сарыы киэнин саарыннааҕынан,

Түнэ киэнин түүнүктээҕинэн,

Тыс киэнин тыйыһынан

Таҥныбыт эбит.

Дьэ, доҕоор,

Тура эккирээн тугу гыннаҕай!

Дьороҕуна сотолоох,

Туора харахтаах,

Туран хаамар

Туйгуннаан үөскүү илигинэ,

380 Биэс улууска бэйдиэлээбит

Бэрт аата,

Аҕыс улууска аҥаарыйбыт

Албан аата,

Тоҕус улууска туолбут

Туйгун сураҕа,

Үс улууска үөдүйбүт

Үтүө сураҕа;

Кэй барааннарын кинээһэ,

Дурууктарын тойоно,

390 Барыларыгар баһылык,

Аҕа ууһун атамаана,

Миэлкэй норуот дэһээтинньигэ

Кини эбит.

Аат ааттатар

Албан аата,

Сурах уурдарар

Суо халҕан сураҕа

Улуу дойду Уҥуоргутун

Улгумнук уккуйан тиийэр,

400 УҤаайыта суоҕунан сурахтаах

Улгум сиэр аттаах,

Уорааннаах сутуруктаах

Оҕо Дьулааҕы бухатыыр диэн эбит.

Иэ, татай эбит, оҕолоор!

Хонноҕор сытыарар

Холоонноох доҕоро,

Тэллэххэ тэҥнэһэр

Тэбэллээх доҕоро,

Титирик ороҥҥо тиксиһэн ааһар

410 Тэҥнээх атаһа кимий диэн

Кэриччи көрбүтүм,

Мэличчи мэлийбит, отойдуута суох эбит,

Сототун солуотунньуктанан,

Харытын хамначчыттанан олорор эбит.

Арай,

Биэс тарбахтаах

Бичигилээн оҥорбут,

Уон тарбахтаах

Оһуордаан оҥорбут,

420 Киискэ кистэммит,

Саһылга саспыт,

Үүскэ үллүйүллүбүт,

Быарынан ыалдьыа диэн

Былыттаах таҥараҕа

Мылыччы быктарбакка,

Тылынан кэлэҕэй буолуо диэн

Тыаллаах таҥараҕа

Таһырдьа тахсыбатах,

Харах ыарыы буолуо диэн

430 Халлаан таҥараҕа

Хааман тахсыбатах,

Хайҕанарын туһугар

Хараҥа сиргэ иитиллибит,

Кыстыкка уурулла илик

Кытарбыт тимир курдук

Кыһааннаах ньуурдаах,

Күөгэлдьийэн хаамар

Көмүс Хоҥоруу диэн

Күндү балыстаах эбит.

440 Баһырҕастаах сүүстээх,

Балааннаах атахтаах

Барҕалдьын баараҕай түүн үөһэ

Баһыйан тиийэн кэлбитигэр,

Эһэ киэнин эҥээрин,

Тайах киэнин тааһын,

Буур киэнин буутун,

Улуу бааччы олгуйугар

Улгумнук буһаран таһааран,

Бобута тутан ыла-ыла

450 Буутай саҕаннан

Боллоҥнотон киирэн барда,

Тэллийэ саҕаннан

Тэллэҥнэтэн киирэн барда.

Көҕүөр кымыһынан

Көхсүн кэҥэтэн,

Көмүрүө Уҥуоҕунан

Тииһин анньынан,

Олоро-тура

Олооччутун устан,

460 Онно-манна

Омуннук үктэнэн,

Түүнүктээх түнэ таҥаһын

Түөнэритэ сыҕаталаан,

Сытыытык сыгынньахтанан

Сытан барбыта.

Тугу гыныаҕай,

Кини киһи обургу,

Утаакы буолбата,

Утуйбута билиннэ:

470 Муннун тыаһа

Муора Уҥуор иһиллэтэлээн,

Таныытын тыаһа

Тайҕа баһынан таҕаныталаан,

Эмэһэтин тыаһа

Эдьигээн баһынан иһиллитэлээн,

ЫҤыранан кэбиһэ-кэбиһэ

Ыксары уутугар

Ылларан барбыта.

Эргийэр түүн ортотун саҕана,

480 Дэлэй-былас ордуулара

Дэлбэритэ барыаҕынан,

Кыстыкка уурулла илик

Кытарбыт тимир курдук

Кыһааннаах ньуурдаах,

Күөгэлдьийэ хаамар

Көмүс Хоҥоруу барахсан

Баһаан баттатыыга

Баттатан барбыта,

Бобулла-бобулла ботугураабыта,

490 Ыгылла-ыгылла ыҥырҕаабыта.

Онуоха

Убайа обургу,

Улуу дойду Уҥуоргутун

Улгумнук уккуйан тиийэр

УҤаайыта суоҕунан сурахтаах

Улгум сиэр аттаах

Уорааннаах сутуруктаах

Оҕо Дьулааҕы бухатыыр,

Сэргэх киһи быһыытынан

500 Билэ охсон,

Хаҥас хараҕыттан уу таммалаан,

Сулбу ойон туран,

Уолуйбут киһи быһыытынан

Оҕотун диэкки көрөн

Одуулаан олорбута.

— Тоҕойум оҕотоо,

Туох буоллУҥ? — диэн

Дулҕа баһа туллуоҕунан,

Дойду баһа хайдыаҕынан

510 Дорҕоонноохтук үөгүлээбитигэр

Көмүс Хоҥоруу барахсан

Күндү уйатыттан көппүт

Күөрэгэй чыычаах курдук

Көмүскэтин уута тохтон,

Убайа обургуга

Оҕо Дьулааҕыга

Түлэкэлдьийэн кэлэн

Түүлээх ньилбэгэр

Төкүнүйэн илдьэ барбыта.

520 Онуоха буоллаҕына,

Убайа диэтэх киһи

Ордооттуу-ордооттуу

«Уһугун даа» — дии олорбута үһү.

Кыһалҕалаах киһи быһыытынан

Кыйаханан барбыта,

Айманнах киһи быһыытынан

Алыстаан барбыта,

Тоттук киһи быһыытынан

Тото кыйаханан барбыта,

530 Бардам киһи быһыытынан

Багдаччы кыйаханан барбыта,

Тиһэҥэ кунан курдук

Дэлбэритэ тэһииркээбитэ,

Сырыынньа санаата

Сынтайан барбыта,

Тура толкуй

Толору туолбута:

Сырайгын сыллары быраҕыам,

Сытынньаҥ бэйэлээҕи

540 Эйининньиктиин^{^[16]} эҥээрдэһиэм кэриэтин

Эт атахпынан бэйдиэлээн,

Туос атахпынан тургуутаан,

Сыа тилэхпинэн сырыырҕаан,

Аргыардаммыт аан дойдубуттан арахсан,

Атах мэнэй бараммын

Тумара дойдулаах

Тоҥустардыын доҕордоһуохтаахпын —

Араллааннаах саҥалар

Аргыстаһан бардылар,

550 Туора толкуйдар

ДоҕордоҮон бардылар;

Күндү көмүс биэбэйин

Көмүс Хоҥоруу балта барахсаны

Түүлээх ньилбэгиттэн

Түөнэри анньан,

Ийэ дойдуну иилии эргийэр

Иэйэр саҥаланан,

Ох кускуура буолан

Орто туруу дойдунан

560 Орулуу оонньообут

Ордоотуур былаастанан,

Олоро-тура

Олооччутун анньынан,

Бара-кэлэ дьэ

Баһырҕаһын кэтэн,

Аччыктыам диэн астаммакка,

Туттуом диэн сэптэммэккэ,

Сылайыам диэн көлөлөмміккө,

Тараҕай таас хайалар

570 Саҥыйахтаах киһи буолан

Сарпаланыахтарыгар диэри

Сата таас аргыстаах

Силлиэ таас сирдьиттэнэн,

Эдьигээн тааһа истиэнэтин

Силэйэ тэбэн баран,

Тэргэ саа* буулдьата

Тэҥнэспэтинэн тэбиэлээн,

Уохтаах саа буулдьата

Утумнаспытынан ойуолаан,

580 Иннинэн-кэннинэн

Илбис кыыһын иэритэн,

УҤа-хаҥас өттүнэн

ОҮол уолун орулатан,

Кулгааҕын тыаһа

Орулуос кус

Кынатын тыаһын курдук

Оргуйа орулуу испитэ.

Ол иһэн,

Арҕаһыттан тэһииннээх

590 Айыы хаантан

Аймахтаахпын буолан,

Көхсүттэн тэһииннээх

Күн ууһуттан

Төрүттээхпин буолан,

Уһун дэлэгэй санаалаах

Урааҥхай сахаттан

Уларыйбакка үөскээбит

Уһун удьуордаахпын буолан,

Эйэҕэс хаана эргийэн

600 Иэримэ диэкки көрбүтэ,

Уйаҕас сүрэҕэ унньуктанан

Уоругун* диэкки одуулаабыта:

Кыстыкка уурулла илик

Кытарбыт тимир курдук

Кыһааннаах ньуурдаах

Көмүс Хоҥоруу барахсан

Халыйан тахсыбыт хараҕын уута

Туналҕаннаах ньууругар

Тобурҕаччы таммалаан,

610 Сиһин хаба ортотугар дуу

Сиэдэрэйдэнэн үүнэн түспүт

Синньигэс солко баттаҕа

Сэттэ харыс сиринэн

Сиэлэ охсуллан,

Убайа киһини

Олук уурсан,

УллУҥах баттаһан

Унаарыйан иһэр эбит.

Онуоха буоллаҕына,

620 Улуу дойду Уҥуоргутун

Улгумнук уккуйан тиийэр

УҤаайыта суоҕунан сурахтаах

Улгум сиэр аттаах

Уорааннаах сутуруктаах

Оҕо Дьулаахы бухатыыр

УҤа ытыһын тилэҕинэн

Уун утары аспытыгар,

Ойон иһэн чугус гыммыта,

Ордоотоон иһэн ах барбыта,

630 Ытыы-ытыы ырыалаах буолбута,

Соҥуу-соҥуу тойуктаах буолбута:

— Уо! Уо! Уо!

Уо да, убакаам!

Уоскуй да, убакам!

Уордайбыт да буоллаххына

Улуу халлааҥҥа утаар,

Кыйахаммыт да буоллаххына

Кыырай халлааҥҥа кыйдаа,

Туох буоллУҥ?

640 Тохтоорууй, болҕойууй!

Туһааннаах тойукпун

Толкуйдаарыый!

Түптүргэннээх түүн ийэҕэ

Түүллээх буолан түөнэһинним.

Аан дойдубут арахсыыта

Алдьанаары гынна дуу?

Тойонноон көрүүй убакаам!

Туох түүлэ буолуоҕай:

Ситии саҕаттан

650 Ситимнэһэн үөскээбит

Сир ийэ дойдубар

Уһун ньылҕаһын уллУҥахпынан

Усталыы хаама сылдьаммын

Арҕай кэрии тыалаах

Арҕаа тыа диэкки

Анаан көрөн турдахпына,

Кыдьык өлүү аргыстаах

Кыһыл былыт бөҕө

Кыймаҥныы кыыһан таҕыста,

660 Өлүү күөх былыттара

Өрө күүрэн таҕыстылар.

Онуоха буоллаҕына,

Тоҕо маннык

Үйэбэр өйдүөбэтэх

Бэлиэ былыттара

Билиннэхтэрэй дуу биттэнэн,

Одуулаан көрөн туран

Ойуур диэкки куотаары гынан баран

Олус уолуйан хаалан уурайдым.

670 Онтон буоллаҕына,

Субай тыал түһэн

Суккуратан барда,

Хороҥ от тостон

Ньуучча иҥнэтэ кылыгырыы тоҕунна.

Кус баһа быстан,

Толон самыыр буолан

Тоһугураччы тохтон барда,

Кута баһа тэриллэн^{^[17]}

Сыттык сыҥаһа буолла,

680 Кулун көхсө дьөллөн

Үөһээ халлааҥҥа уһуутаан таҕыста.

Муора уута

МУҥуутаан^{^[18]} барда,

Байҕал уута

Баал оонньоото,

Балыга тыаҕа таҕыста.

Сир ийэбин

Тоҥхос гына көрбүтүм,

Сиһигинэн сутуйбут курдук буолла;

690 Халлаан ийэбин

Хантас гына көрбүтүм,

Хаанынан буккуйбут курдук буолла.

Мин киһи

Үктэммит атахпын кубулуппатым,

Көрбүт харахпын чыпчылыппатым.

Көрө аҥаарыйа туран,

Улуу дойдум

Уйгуланан үөскээбит

УҤуор өттүгэр

700 Аргыардаах кэриилээх

Арҕаа диэккитин

Анаан көрөн турбутум:

Тордоох тумул

Тоҕо оргуйан киирэн,

Унаара-мунаара биллибэт

Улуу Маҥаас сыһыыбар

Быстар быыс буолан

Быһа сыылан киирбит.

Үөһээ өттүн

710 Өрө көрөн одуулаабытым:

Хоппоҕор силистээх,

Хоҥнорхой хатырыктаах,

Куударалаах мутуктаах,

Хоҥкугур төбөлөөх

Өлөр өлүү тиитэ

Өрө үүммүт эбит.

Арай, онтон доҕоор,

Оттотун диэккини

Одуулаан көрбүтүм:

720 Субай хааҥҥа укпут курдук

Тимир долооҕун*^{^[19]} түүлээх,

Оройун оттотуттан^{^[20]}

Уһулу үүнэн тахсыбыт

МУҥурах тиит курдук

Соҕотох муостаах,

Сүүһүн оттотугар

Дьэбэрэлээх ойбону

Тиэрэ булкуйбут курдук

Дьэс мэнэй харахтаах,

730 Саха оҮоҕун ураатын курдук

Сантаҕай таныытынан

Кымырыыттаах уотунан

Кытыаста тыыммыт

Абааһы аймаҕын

Миинньэр миҤэлэрэ,

Көлүнэр көлөлөрө

Алта атахтаах

Тимир наарта сыарҕалаах

Аар Кудай кунаннаах эбит.

740 Дьэ, доҕоор!

Кини киһи обургу

Саха оҮоҕун ураатын курдук

Салтаҕар таныылаах,

Кымырыыттаах уотунан

Кытар гына тыыммыта —

Сонум Уҥа оноотун

Салаан эрэрин өйдөөбүтүм,

Онтон уолуйан уһугуннум убакаам!!! — дии-дии,

Ырыалаах буола айманаахтаата.

750 Баран иһэн барбат буоллулар,

Ойон иһэн ойбот буоллулар.

Орто дойдуга

Олохсуйан үөскээбит Оҕо Дьулаах:

— Иэ-татай эбит, оҕолоор!

Одурууну билбэккэ

Олорор бэйэбитигэр

Туох олооччохтоон кэллэҕэй?

Сыысхалы билбэккэ

Сытар бэйэбитигэр

760 Сыаналаах сыҥыһахпытын

Арыйа тартаҕай?

Уһун ньылҕаһын оттоох

Орто дойдуттан

Соҕотох харахтаах

Сойуо тумус

Суон аҕатын ууһуттан

Сорунан кэллэхтэрэ дуу?

Үс хартыгастаах

Үімэн тийбэт

770 Үрдүк мындаалаах

Үлүгэрдээх үс бииһин ууһуттан

Үүрүллэн-үтүрүллэн түстэҕэ дуу?

Аллараа дойдуттан

Аҕыс бииһин ууһуттан

Аарыгыран-айгыстан

Аргыстастахтара дуу?

Дьэ, доҕоор!

Туран кэлбит

Туруу бараан дойдубутугар,

780 Үөскээн кэлбит

Үрдүк үтүө дойдубутугар,

Одурууна суох

Оруу түүлээх уйабытыгар,

Үргүөрү билбэтэх

Үрдүк өһүөлээх

Туруу бараан дойдубутугар

Кыстыкка уурулла илик

Кытарбыт тимир курдук

Кыһааннаах ньуурдаах

790 Көмүс Хоҥоруу барахсаны

Киллэрэн кээстэ.

Тура эккирээн

Тугу гыныаҕай?

Үс хос төгүрүмтэлээх

Үрүмэрбэтэх

Үүт чөлгөрүүн үрүйэтигэр

Өрө сүүрэн киирэн,

Үрүө-хара сүүрүгүн

Үүрэн-үтүрүйэн киирэн,

800 Үс кыырт хараҕын курдук

Үрүө сөллөркөй ойбонун алларан уулатта.

Ол туран

Уоскуйа түһэн баран,

Элэҥ-сэлэҥ иирэлээх

Эрдэҕэс көтөрө

Элэҥнээн көстөр

Илин кэриитин диэкки

Эргиллэн туран,

Сэттэлээх атыырым

810 Сэбэрэлээх илин атаҕын саҕа

Сэктэрдьийэр соҕус быһыылаах

Сэбин таһааран туран,

Элгээн быһаҕаһын саҕаны

Ииктээн күрүлэтэ турбута.

Ол турдаҕына,

Чыйысханнаах дьыбардаах

Чыҥха арҕаа диэккиттэн

Ала холорук аргыстаах

Абааһы уола

820 Аттыын-бэйэлиин

Аҕылаһа-аҕылаһа

Ааһарга дылы гынна.

Тор ньылҕаһын оттоох

Дойду ийэтэ,

Сиидэс ойуутун курдук сибиэттээх

Сир ийэтэ

Сиксиктиин иҥнэлдьийэн барда.

Уһун дьулаар толкуйа

Тулаланан барда,

830 Үктэммит атаҕын кубулуппата,

Көрбүт хараҕын чыпчылыйбата.

Ол туран,

УҤа кулгааҕын

ОҤойор үүтүнэн

Одурууну билбэтэх

Орук түүлээх уйатын диэкки,

Кэһиэҕи билбэтэх

Кэскиллээх кэтит тэлгэһэтин диэкки

МУҥ-таҥ доҕордоох,

840 Сор-мУҥ аргыстаах

Кыыс-дьахтар

Кыланар саҥатын

Болҕойон иһиттэ.

Дьэ доҕоор,

Кини да буоллар,

Киэҥ санаата

Кэмэ-кэрдиитэ билиннэ,

Уһун толкуйа

Тулаланан барда,

850 Өйдүүр-өйдүөбэт курдук

Үөгүлүүр мэник буолла;

Кылана-кылана

Кырдал күөх хонуутун

Кыйа сүүрэ сырытта.

Кини киһи обургу

Өр-өтөр гыммата,

Кэтит таһаа кэскиллээх

Кэй бараан ордуутугар тиийэн,

Улуу дьулаан уорҕалаах

860 Улуу бараан ордуутугар тиийэн,

Кыһалҕалаах киһи

Кыайан аспат

Кытыылыыр сылгы

Кындыалана оонньуу турарын курдук

Кындыа кыһалҕа халҕанын

Тэлэйэ баттаан киирэн,

Көмүс Хоҥоруу барахсаны

Көрдөөн көрбүтэ да,

Онно оҥос,

870 Бэйэтэ мэлис эбит.

Олус уолуйда,

Ордоотоон ылла,

Эдьигээн маһа истиэнэтин

ИҤнэри көттө.

Тараҕай таас хайалар

Саҥыйахтаах киһи буолан

Саппаланыахтарыгар диэри

Олорор эбит,

Охтон түһүөр диэри

880 Ордоотоон ылла.

Ол кэлин өттүгэр буоллаҕына,

Ала холорук аргыстанан,

Ардай хара тыалаах

Арҕаа кэриитин диэкки

Атыыр тайах курдук

Аттана турбута.

Өр-өтөр гыммата,

Унаара-мунаара биллибэт

Улуу Маҥаас сыһыытын

890 УҤуоргу кэриитигэр

Балта барахсан

Уонча хахыйах

Мунньары тардыллыбытыгар

Тэптиргэҕэ ыйаабыт

Тэһии куобах курдук

Дэгдэччи ыйаанан^{^[21]}

Турарыгар тиийдэ.

Үүнэр үйэтигэр,

Саллар сааһыгар

900 Маннык балысхан майдааҥҥа,

Олус улахан оҥоһууга

Түбэспитэ суох этэ.

Улуу улуутун

Уордайан барда,

Кытаанах-кытаанахтык

Кыйаханан барда;

Балта барахсан

Үс арсыыннаах

Суһум суһуоҕуттан

910 Ыйанан турарын

Сулбу тардан ылан,

Оһуордаах оттоох

Ньолуоһан хонуутугар

Олордон кэбистэ.

Аҕыс муора

Анараа өттүгэр дойдулаах

Айгыстан тахсан

Алалааттаҕа^{^[22]} дуу диэн,

Киһиттэн төрүттээҕэ буолуо диэн

920 Кэриччи көрдө,

Урааҥхайтан удьуордааҕа буолуо диэн

Улаан ньуурун көрдө,

Сахаттан төрүттээҕэ буолуо диэн

Саллах* майгытын көрдө.

Онтон тура эккирээн,

Тугу гыныаҕай доҕор?

Сыыр быстыбытын курдук

Сыллары барбыт сырайдаах,

Дьэбин сиэбит хотуурун курдук

930 Тимир дьэҥсиэр тиистээх,

Үөһэ уоһа муннун кытта

Үөрдүһэн үөскээбит,

Аллараа уоһа түөһүн кытта

Аргыстаһан аһыллыбыт,

Сырайын ортотугар

Суос-соҕотох эт бэргэн харахтаммыт,

Биэс арбыйы* холбуу туппут курдук

Бэки дэгиэ тарбахтаах,

Дьэбин сиэбит

940 Дьиэгинийэр дьэс ылтаһын таҥастаах,

КуруӨҤа мунан өлбүт ыт

Кутуругун курдук

Кулуйа тутуу оһуулаах*,

Аҕыс муора

Аллараа өттүнээҕи

Аанай-туонай аҕатын ууһун

Албан ааттаахтара

Абааһы уола эбит.

Кини киһи обургу

950 Ситимниирэ диэн сэһэннээх,

Саманнык диэн саҥалаах

Буола турбута,

Биһиги уолбут буоллаҕына,

Уорданнар^{^[23]} да

Одуулаан иһэн,

Кыйаханнар да

Кыһанан истэн

Турбута эбитэ:

— Буйа-буйа,

960 Буйаката-буйа!

Мин киһи,

Арҕаа

Аҕыс муора

Аллараа өттүнээҕи

Аанай-туонай

Аҕатын ууһуттан

Аарыгыран айгыстан

Аҕыс сыл айаннаан кэллим.

Торҕо сибиэттээх дойдум устатын

970 Тоҕус сыл туораан кэллим.

БастааҥӨыта — доруобуйа,

Кэнникитэ — кэпсии турууй!

Аччыктаан алдьанар^{^[24]},

Хоргуйан хотторон

Тиийэн кэллим, нойокоон!

Эн үтүө ааккар,

Үрдүк сураххар аат ааттаан,

Албан ууран,

Сурах кээһэн

980 Суо Дьааҥыттан

Тиийэн кэллим нойокоон!

УҤуох үүттээх,

Этэ саастаах,

Баһа түүлээх

Баай киһи диэбиттэригэр,

Мин

Анараа дойдуттан айдарыылаах,

Тирэх дойдуттан төрүттээх,

Орто дойду улаҕатыгар ордуулаах

990 Кэй барааннарын кинээһэ,

Дуруктарын тойоно,

Миэлкэй норуот дэһээтинньигэ

Дьэ, мин буолабын.

Килиин таас кириэппэстээх

Кэлэр күммэр,

Тэҥсик дэһээтинньик

Киһи быһыытынан,

Мин аҕаһым

Биэс улууска

1000 Бэйдиэлээбит бэрт ааттаах,

Тоҕус улууска

Туолбут

Туйгун сурахтаах,

Түптэ кутурук,

Түһүү түһүмэх,

Табаҕа дьалдьаан*

Ойор күн

Алын өттүгэр,

Үктэл буор

1010 Үрүт өттүгэр,

Кини кэннэ

УҤуоҕунан улахан,

Сырайынан сырдык

Ньуурунан ньургун суох дэтээччи,

Улуус-улуустан,

Дойду-дойдуттан

Кэлэн ыйыта сатаабыттарын

Үүртэлээн баран,

Тоҕус боотур киһи

1020 Сөп курдук туоллаҕас.

Арай,

Улуу дойду Уҥуоргутун

Улгумнук уккуйан ыытар

УҤаайыта суоҕунан сурахтаах

Улгум сиэр ааттаах

Оҕо Дьулааҕы туоратыа,

Арай миэхэ

Аналлаах атыырбынан,

Томоонноох доҕорунан буолуо диэн

1030 Хара таас харахтааҕы аҕалан

Хайҕат диэн халадыйбытыгар,

Сүрэхпинэн сөбүлээн,

Сөмүйэбинэн сүүмэйдээн,

Сөбүлэстэхпинэ,

Арай,

Кинини сөбүлүөм диэбитигэр,

Тиийэн кэллим нойоккоон!

Биир бастааҥӨы

Улуу соругум ити эбит.

1040 Иккиһэ тугуй?

«Илдьит киһи быһыытынан

Кэпсии тур!» — диэн

Ыйытар буоллаххына:

Үөһэ күн сырдыгын курдук,

Оһуордаах оттоох

Орто туруу дойду

Сыаналаах түүлүн курдук

Күн күһэҥэтэ буолбут

Көмүс Хоҥоруу күнүкэбэр

1050 Тиийэн кэллим нойокоо!

Баараҕай курдук

Баай майгы^{^[25]},

СоҮохой курдук

Дьүүллэнэр дьүһүнүн,

Сылаас сымнаҕас

Сырыынньыйа санаатын

Долоҕойбор тохтотоору,

Өрүү түүлээх уйатыттан

Халбарытан турабын,

1060 Дьахтар киһини

Чахчы халбарытар

Санааланан турабын.

Кыыс киһи

Кыһайар санаанан кыһаннын,

Убайа киһи

Ураты сиргэ

Уларыйдаҕа диэммин,

Алта атах

Тимир наарта сыарҕабар

1070 Олордон барар

Баҕалаах турбутум.

Дьэ доҕоор,

Ким ааттаах

Киһи кэлэн

Кэриэс-хомуруос тылланан

Кэпсии тураҕын диэтэргин,

Кэрэ ааппын

Кэпсээн көрүүм:

Барыҥныырга барытыгар

1080 Баһылык буолбут,

Сүөдэҥнииргэ барытыгар

Сүллүгэс* буолбут,

Өрүһүйэрин өһөөбүт,

Мөрөйдүүрэ үксээбит,

Ат курдук аатырбыт,

Соноҕос курдук сураҕырбыт

Улаан дьухха аатым

Алта атахтаах

Тимир наарта сыарҕалаах

1090 Аар кудай кунаннаах

Тимир Дибдиргэ диэммин!

Дьэ, элбэҕи эттим,

Үгүһү үөдүттүм,

Уһуну дойҕохтоотум.

Барар-барбат,

Биэрэр-биэрбэт тылгын

Эрэй эрдэтинэ,

МУҥ чугаһына,

Алдьархай ааҥныы илигинэ

1100 Аҕала тарт,

Тойон кынныһаҕым!

— дии турбута үһү.

Итини истээт,

Биһиги уолбут

Үүнэр үйэтигэр,

Саллайар сааһыгар

Истибэтэх тылын истэн,

Икки кулгааҕынан

Итии тимири

1110 Сууралаабыт курдук буолла:

— Олорор бэйэбэр

Олоччохтоон кэлбиккин,

Сытар бэйэбэр

Сыылысхайдаан кэлбиккин,

Түөрт үтүгэниҥ түгэҕэр

Төттөрү үүрэр инибин, доҕоор!

Кэнэҕэстэн кэнэҕэскэ диэри

Эргиллибэт иэччэхтээн,

Хайыспат хааччахтаан

1120 Ыытар инибин дии санаатым!

Өлүөр киһи сынньыллыаҕынан,

Чэгиэн киһи дэлби тэпсиллиэҕинэн

Силлиэ тыал сирдьиттэнэн,

Ала холорук аргыстанан,

Охсуһуулар буолан бардылар.

Дойду ийэм

Тоҥ буорун

Тобуктарыгар диэри

Тоҕута тэпсэн бардылар,

1130 Сир ийэм

Ириэнэх буорун

Иэччэхтэригэр диэри

Ибили тэпсэн бардылар.

Халлаан ийэни

Хантас гына көрдөххө,

Хаанынан тунуйбут курдук буолла,

Сир ийэни

Төөкөс гынан көрдөххө,

Тииһигинэн сутуспут курдук буолла,

1140 Барҕа баай халлаан

Барбатах балык миинин курдук

Бадыа-бүдүө буолла,

Бороҥ хахха халлаан

Буспатах мунду миинин курдук

Борук-сорук буолла.

Абааһы бухатыыра баҕайы

Алын өттүнэн дыымнаабыта —

Аҕыйах бириэмэҕэ

Аас-туор олохтор

1150 Аргыстаһарга дылы буоллулар,

Үөһээ өттүнэн

Үс төгүл дыымнаабыта —

Уот курааннар

Олохтонорго дылы гыннылар.

Ый ордуга

Отут хонукка

Ол суостуган охсуһуу

Уһаан турбута.

Ол кэнниттэн

1160 Улуу дойду Уҥуоргутун

Улгумнук уккуйан тиийэр

УҤаайыта суох

Улгум сиэр аттаах

Оҕо Дьулаах бухатыыр

Эристэҕин аайы

Эрбэҕин эрчимэ

Эбиллэн барда,

Түһүстэҕин аайы

Түөһүн күүһэ

1170 Төгүллэнэн барда,

Кырыылаах сутуруга

Кыаһыыланан барда;

Алта атахтаах

Тимир наарта сыарҕалаах

Аар Кудай кунаннаах

Тимир Дибдиргэни

Оҕустаҕын аайы

Ордооттоон барда,

Тэптэҕин аайы

1180 Тэмтэритэн барда,

Кырбаатаҕын аайы

Кыланнаран барда;

АҤаардаах сиртэн

Ат гыннарда,

Очурдаах сиртэн

Охторон барда.

Онтон буоллаҕына,

Сир ийэни

Сэттэ былас

1190 Силэллэ түһүөҕүнүү

Тимир Дибдиргэ бухатыыры

Тиэрэ бырахпыта —

Үрүө кумах ыһыллан

Үрдүнэн өрүкүс гынна.

Биһиги уолбут буоллаҕына,

Абааһы уолун

Аппаҥнаабыт түөһүн тылыгар

Сах бааччы олоро түһээт,

Өндөркөй үрдүнэ

1200 Өттүгүн баһыттан

Аҕыс болгуо*

Чээчэтинэн^{^[26]} охсуллубут

Сытыы кылыс батыйатын

Сулбу тардан ылан:

— Уу-татай, обот оҕобор,

Бэрт бухатыыр

Хабарҕатын кэрдииһэ

Хас буолар эбитий?

Кэнэҕэскитин кэпсээн,

1210 Хойуккутун

ХоҮоон буолуоҕун...

— диэн баран,

Хабарҕатын

Хаҥас илиитинэн

Сулуйа тардан ылла.

Быһаҕын інчіх өттүнэн

Кыһарыччы баттаан,

Хабарҕатын кэрдииһин

«Биир, икки, үс» диэн

1220 Ааҕа олорбута.

Арай доҕоор,

Өтөр буолбакка

Өйдөнін көрбүтэ:

Дьоллоох дойду

Чохчолонон үөскээбит

Дьогдьойор саалыгар тахсан,

Сиэрэй солко сэбирдэхтээх,

Нарын солко лабаалаах,

Чопчу көмүһү

1230 Таҥнары ыйаталаабыт курдук

Тобурах тобурахтардаах,

Түөрт илии илэчиилээх*,

Тоҕус тутум дьураалаах муостаах

Айыыһыт суола

Арыллан көстүбүт,

Иэйэхсит суола

Иилэнэн ааспыт.

Буруйдаах киһи

Букатын алҕаһаабат

1240 УҤа өттүнэн

Үрүө илгэ бөҕө

Үүнэн өрөһөлөммүт,

Хаҥас өттүнэн

Күөх илгэ бөҕө

Күөгэйэ үүнэн көстүбүт.

Ытык сылгы

Сиэллээх кутуругун курдук

Аар Кудай Хатыҥ* төрдүгэр

Отут саһаан төгүрүмтэлээх

1250 Быллархай удьурхайын ылан,

Ааттаах кытаҕы

Хаһан бүтэрэн баран,

Хайдах оһуордуубунуй диэн

Баһын тарбаммыта.

Ол олорон өйдөммүтэ —

Баарыан бухатыыры

Өлөрөөрү олороро,

Билигин буоллаҕына

Кытах хаһа олорор эбит.

1260 Кытаҕын кэннинэн

Илгэн кэбистэ,

Уолуйбут киһи быһыытынан

Ураатаан ылла.

Уордаах тайах курдук

Орто дойдуну

Үлтү сынньа сатаата,

Үлтү быраҕабын диэн

Үрдүк халлааҥҥа

Үрүө күрбэни* быраҕа сатаата,

1270 Былыттаах халлааны

Бытыйаннан^{^[27]} суруйа сатаата.

Дьэ, доҕор!

Абааһыта суох мэнэрийдэ,

Айыыта суох алдьанна,

Эт-этэ дэлбэритэ барда,

КУҥ-кУҥа уһулута ойдо,

Быччыҥ-быччыҥа

Быллаһан таҕыста.

Ол туран,

1280 Кыыс дьахтар

Кыаһааннаах ньуурун курдук

Кыырай маҕан^{^[28]} халлаанын

Кыһаллыбыт кыһыллыҥы хараҕынан

Кынчас гына көрбүтэ:

Уулаах былыт олбохтоох,

Сиикэй былыт сирдьиттээх,

Үрүө былыт үүрүүлээх,

Кыыһар былыт кымньыылаах,

Кыһыл чаҕылҕан кыттыгастаах,

1290 Сүүлэр^{^[29]} этиҥ дьөһүөллээх*

Босхо былыт боруоран тахсан,

Бороҥ туруу дойдубар

Мөҥүөрэн тиийэн кэллэ.

Тиһэҥэ ынах саҕа

Босхо муустар

Добдугураччы тоҕуннулар,

Тугун эриэккэһэй, доҕоор!

Туруу дьаҕыл дойдубар

Туора харахтаах,

1300 Туран хаамар

Тускуннаан үөскүөҕүттэн

Маннык баараҕай

Быһыы туһунан

СэһэӨӨэ да суоҕа диэн,

Одурууннанан тахсыбыт

Орой дьураа халлаанын

Одуулаан көрбүтэ —

Ытыыр саҥа

Ыраах баҕайыттан

1310 Ыгыллан кэллэ:

— Мин барахсан

Төрөөн иһэн

Төлкөм төннөр,

Түөрэҕим түөнэстэр,

Тыыга төрөөн

Тыыннаахтыы өлөн,

Үөскээн өһөн,

Үрүө күн анныгар

Өлбіккө күрэнэн,

1320 Оһуордаах оттоох,

Уһуллаах мастаах,

Ураа муостаах сүөһүбүт^{^[30]},

Оройумтуо куобахтаах,

Убаҕас дьэҥкир уулаах

Орто дуорсун дойдубуттан,

Айыллан үөскээбит

Алаһа дьиэбиттэн,

Аал уоппуттан арахпыт

Аанайдаах абаккабыан!!!

1330 Дьэбиннээх иэдэс,

Дьэбэрэлээх харах,

Түүлээх уллУҥах,

Олунньуйа* бытык,

УллУҥ сырай

Абааһы уолун албына,

Көстүбэт уола

Күүһүнэн күрэппит,

Сэрэппэккэ сүгүннэрбит,

Таптаппакка дьалбарыйбыт

1340 Аанаҕайдаах абаккабыан!

Ыый-ыыйбыан,

¤ууй-буон!

Мин барахсан

Туох ааттаах

МУҥутуур буруйун,

Албын алҕаһын

Аан дойдубар айанныыр

Төннөр төлкөлөнін

Төрүөбүтүм буоллаҕай?!

1350 Көлөһүннээх сүүстээх,

Күүгэн оргуйар сыттаах

Түүлээх түһэхтээх

Иэйэхсит Хотун

Ийэккэм барахсаҥҥа

Айыыһыт сэргэтэ буолан

Айыллан үөскээбит

Аҕам барахсан

Айан биэрэр күнүгэр

Эдэр сааскар туораар диэн

1360 Эппит бэйэтэ дуу?!

Сиргэ түспүт сэбэрэм,

Окко түспүт

Уларыйбат оҥоһуум

Маннык буолуо дуо?!

Ийэм барахсан

Уон ыйа мүччү туолан

Төрүүр күнүгэр,

Хагдаҥ от тэллэхтээх

Хара буорга,

1370 Тараах баттыкка

Тараҕай дьулайбынан

Сир ийэ хотун

Ичигэс ньууругар

Түһэр күммэр

Ыйыллыбыт ытык дьылҕам

Бу буолуо дуо?!

Үөскээбит үтүө дойдуом,

Төрөөбүт төрүт сириэм,

Билбит киһим,

1380 Ииппит сүөһүм,

Сылдьыбыт аан дойдум,

Кэриэс харах,

Хомуруос кулгаах буоллаҕыҥ!

Убайым барахсан,

Улуу дойду Уҥуоргутун

Улгумнук уккуйан тиийэр

УҤаайыта суох

Улгум сиэр аттаах

Оҕо Дьулаах бухатыыр,

1390 Истэр кулгааххынан

ИэдэйэӨӨин,

Көрөр хараххынан

Көрбөт буолаҥӨын,

Аҕыс уон аҕыс

Аптанар албаһыҥсүтэн,

Тоҕус уон тоҕус

Куотар кубулҕатыҥбаранан,

Сыа бастаах

Сындааһыныҥсылайан,

1400 Эт бастаах

ИҤиириҥ илдьирийэн,

Мин барахсаны

Былаҕайга былдьаттаҕыҥ!

Дьэ,

Быралҕаннаах быраһаай,

Убаккам!!! — дии-дии,

Ыраата турда.

Дьэ,

Ити кэнниттэн

1410 Биһиги уолбут

Хайтах^{^[31]} буолуон билбэккэ

Хаамар мэнигэ буолла,

Тугу гыныан булбакка

Тула эргийэн хаалла.

Оттон буоллаҕына,

Өр-өтөр буолбата,

Оруу түүлээх уйатын диэкки

Ойон тахсан,

Хатыан-имиэн

1420 Хатыҥа хатыҥнаах,

Томоон-имээн

Туоһа тордоох,

Ньиэрпэ балык

Муоһа сүрүннээх,

Хахай кыыл уорҕата киристээх*

Оҕотук сылдьан оҥостубут

Ох саа диэн саатын

Сулбу тардан ылан,

Күөс* иитин курдук

1430 Күскэччи тардан,

Чабычах иитин аҥаарын курдук

Дьалкыччы тардан,

Улуу өрүс тоҕойун курдук

Чиккэччи тардан туран,

АҤаар атаҕынан сөҮүргэстээтэ,

Кыҥаан кыччайда,

Одуулаан оччойдо:

— Кырыыс баһа хааннаах,

Алгыс баһа сыалаах!!!^{^[32]}

1440 Хааннаах хара түөкүнү

Хахыллаах санаатын,

Хара быарын

Халыҥхайҕахтааҕын

Хайа түһүөххүн

Хайдах буолуой? — диэн баран,

Төлө тардан кээспитэ.

Эрбэҕин тыаһа

Сүүс үөрдээх

Үөр атыырын курдук

1450 Өрө дьиһигийэ түстэ.

Онтон утаакы буолбата,

Тыас тыаһа «тип» гынна,

Оттон өтөр буолаат,

Сиргэ тыас тыаһа

«Чалк-палк» гынна.

— Иэ-татай эбит, оҕолоор!

Тугун эриэккэһэй? — диэн

Тыас диэкки

Атыыр тайах атамаанын курдук,

1460 Сур бөрө

Суостааҕын курдук

Сулуллан тиийэн,

Үс төгүл эргийэн баран,

Холобурун холуу турбута

Саманнык эбит:

Икки өттүнэн

Сүүрбэлии бууттаах хааһах

Тискэччи угуллубут курдук

Үс ассыын^{^[33]} усталаах,

1470 Түөрт сүөм туоралаах,

Суор бэрэбинэ

Сулуллубутун курдук

Умнас дуомнаахха дылы,

ҮҮүөннэрин төрдө

Биир сиртэн үөскээбит,

Ойо ыстаммыт сириттэн

Хаан бычыгыраан кээспит.

— Иэ-татай эбит, оҕолоор!

Күтүр обургу

1480 Туттар сэбэ диэххэ,

Тутааҕа биллибэт,

Аһыыр ыһыга диэххэ,

Атын быһыылаах — диэн

Толкуйа тобуллубат,

Санаата салаллыбат,

Мындаата биллибэт,

Мыылай маҕан^{^[34]} халлаан

Кырыытын диэккиттэн

Кыама суох

1490 Кыланыы саҥатын истибитэ

Саманнык саҥалаах,

Ситинник сэһэннээх эбит:

— Уой, уой, уой,

Уой-да, уойбун!

Көр эрэ, доҕоор,

Бырахпыта

Бырах баран былдьаатаҕын,

Эпчиргэлээбитэ

Эйгэ мэнээк баран

1500 Эмтэриттэҕин!

Кыҥаабыта кыаҕыан,

Көрбүтэ көнөтүөн!

Көр эрэ, доҕоор,

Күтүөттүү кэлэбин диэн,

Күндү сэгэрбин

Көрөн туран көтүттэҕим,

Дьахтар туһа диэммин,

Дьалҕаан сэттэрбэр

Дьадьайдаҕым абатыан!

1510 Ол да буоллар,

Туох буолар үһүбүн?

Үүнэн үөскээбит

Үүнэр ини, оҕолоор!

Сүллүүлээх сүрэхпинэн,

Хайҕахтаах хара быарбынан

Дайа көтүппүтүө буоллар,

Өлүүһүбүн ини, оҕолоор ! — диир саҥаны

Истэн-көрөн турбута.

Дьэ,

1520 Хара түөкүнү,

Хааннаах ыты

Саары баттаһан,

Тор суолгун тордоон,

Ир суолгун ирдээн

Барар инибин, — диэн

Биһиги уолбут

Орук түүлээх

Уйатыгар эргийэн,

Дьэллимэ маҕан^{^[35]}

1530 Тэлгэһэтигэр кэлэн,

Үрүө-хара сүүрүгүн

Өрө мөлүөр^{^[36]} диэн таһааран,

Улуу дойду Уҥуоргутунан

Улгумнук уккуйар

УҤаайыта суох

Улгум сиэр атын

Аарыктаах суларынан

Сулардыы охсон баран,

Айыыһыт суола

1540 Аттанан көстөр,

Иэйэхсит киһи

Итинэн түмүллэр,

Буруйдаах киһи

Букатын чугаһаабат,

Аҕылаах киһи

Аттынан хаампат,

Өксөкү кыыл моонньоох баһын

Өрө аспыт курдук

Үс сиринэн боҕукуйдаах*

1550 Үрүө көмүс сэргэтигэр

Тоҕуһун туомтуу баайан,

Онуһун олбуйа тардан баран,

Тимир бөгдьүрүүт* ыҥыырын

Дьоллоох арҕаһыгар ууран баран,

Кыһалҕата биллибэт

Кычымынан кыһайа тарта,

Дьэргэлгэн курдук

Дьэллэм тэһиининэн

Тэһииннээн кэбистэ.

1560 Ол гынан баран,

Эниэттэн көппүт

Эрдэҕэс көтөр курдук

Элиэтээн баран түстэ,

Харалдьыктан көппүт

Хара улар курдук

Халыйан баран түстэ,

Кускуур талах* накаайкатынан

«Куус» гыннара охсубута —

Үөһээ кУҥуттан

1570 Үс харыс холобурдаах^{^[37]},

Ис кУҥуттан

Икки илии холобурдааҕы

Ибили охсон кэбистэ.

Анды кустаах,

Алыһар балыктаах

Аан дойду

Албан арҕаһынан,

Албар саалынан

Айанныахха диэри,

1580 Тор уостуганын*

Туора тардан,

Тус илин диэкки

Тутан кэбиспитэ —

Кулгааҕын тыаһа

Орулуос кус*

Кынатын тыаһын курдук

Өрө куһугуруу түстэ.

Биир бириэмэҕэ

Өйдөнін кэлбитэ:

1590 Ата барахсан

Үөһээ тоҥхолуйан бырахтаҕына,

Үс ассыыны ыҥыырыттан

Өндөс гынар эбит,

Оччоҕо

Айаҕын үөлэс курдук

Атан ылар эбит,

Сүрэхтээх быара

Үллүбүт күөс курдук

Өрө ытыллан тахсан,

1600 Айаҕынан тахсаары гынар эбит;

Аллараа тоҥхолуйан бырахтаҕына,

Алта харыһы ыҥыырыттан

Өндөс гынан ылар эбит,

Оччоҕо

Эмэһэтин үүтэ

Угунньа оросооҕун курдук

ОҤос гынан ааһар эбит,

Сүрэхтээх быара

Онон сулбу ыстанаары гынар эбит.

1610 Дьэ, доҕоор!

Кини да буоллар,

Туппут илиитин

Токурутарыгар тиийбит,

Кылыйбыт атаҕын

Ыһыктарыгар тиийбит;

Киэҥ далай санаата

Бүөлэнэн барда,

Уһун далай санаата

Сарбыллан барда;

1620 Дойду ийэтэ

Кута намылҕан буолан,

Куталдьыйарга дылы гынна.

Айаннаабыта

Ый отут хонуга туолуутугар,

Ата барахсан

Ыстанан иһэн

Ыстаммат буолла,

Баран иһэн

Барбат буолла,

1630 Баһын буккуйа-буккуйа

Тыбыыра турда.

Биһи уолбут

Тоҕус тойон арҕаһын үөһэ

Турдаланан туран,

Өйдөөн-истэн турбута —

Ата барахсан

Саманнык диэн

Сахалыы саҥалаах,

Ситинник диэн

1640 Киһилии сэһэннээх,

Буолан турбута:

— Тыбыыр-тыбыыр!

Дьэ, тойон иччим,

Дьоллоох толкуйтан

Тоҕотун истэн турууй!

Мин барахсан

Ытык дьылҕанан

Ыйыллан кэлэрбэр,

Уордаах Дьөһөгөй оҕонньор

1650 Көҕөччөр атыырга*

Күөх имэҥи

Кутан биэрэр күнүгэр,

Сэлэ* түгэҕэ буолбут

Күбэй Хотун биэҕэ

Күрүлэччи ииктээн баран

Күүһүүр* күнүгэр

Ат кулун буолан

Айыллан төрөөн,

Туора харахтаах,

1660 Дьороҕуна сотолоох,

Туруору Уҥуохтаах,

Уу күөгэй тыыннаах,

Уулаах отон куттаах,

Урааҥхай саха

Миинэр миҤэтэ,

Көлүнэр көлгөмі,

Көтөр кыната

Буолаар диэн

Ытык дьылҕам ыйбыта.

1670 Үімэн ыттар

Үрдүк арҕаспар,

Дьоллоох самыыбар,

Дьогдьоҕор саалбар

Туора миинэр күнүгэр

Тойон иччигин

Тор уостуганын тутан,

Тулуурун холоор диэн эппитин,

Ый ордуга

Отут хонукка диэри

1680 Холоон көрдүм да,

Кылыйбыт атаххын мөлтөппөтүө,

Туппут илиигин тонолуппатыҥ!

Дьэ, тойон иччим барахсан,

Ону буруйдааҥӨын,

Холуу сылдьаҥӨын

Хонукпун хойутаттыҥ,

Сыымайдыы сылдьаҥӨын

Сырыыбын бытаартыҥдиэн,

Хаарыс солко быалаах

1690 Харыһылыҥнаах

Хара хайҕахтаахпын

Хамнатар буолаайаҕын,

Тулум солко быалаах

Нохтолоох сүрэхпин

Тоҕонохтоон долгутар буолаайаҕын!

Тор тэһииммин

Тутарыҥтухары

Күннүк бөҕөнү көтүөҕүм,

Хонук бөҕөнү куоһарыаҕым,

1700 Аҕыйах хонукка атыллыам;

Аан дойдубун,

Араҕас кынаты үүннэрэн,

Албын бөҕөттөн аралдьытыам,

Алдьархайдаах ааттыктары

Аһары түһэртиэм.

Дьэ эрэ, тойон иччим!

Хайа диэкки тутаргынан

Хааман көрүөх! — диэтэ.

Биһиги уолбут

1710 Тор уостуганы

Тус илин диэкки

Тутан кээһэрин кытта,

Кулгааҕын тыаһа

Куугунуу түстэ.

Албар арҕастаах,

Араҕас илгэлээх

Алаастарын ааһа түһэн,

Аттаах киһи саҕа

Адаардаах арҕастаах

1720 Аабылаан сирдэрдиин

Аргыстаһар буолла,

Тунаар хочолоох

Толоон дойдутун

Туораан барда,

Турар киһи саҕа

Дуллараат дьуоҕалаах*

Тумара дойдулардыын

ДоҕордоҮон барда.

Өр да, өтөр да

1730 Буолтун билбэтэ,

Аан дойдубуттан

Арахсаары гынным,

Улуу дойдубуттан

Уччуйаары гынным диэн,

Атын таҥнары хайыһыннаран,

Түөрт хаардаах бугулу

Туора аспыт курдук

Түөрт көмүс чімөөн туйахтарын

Дьөлө үктэтэн турда,

1740 Саманнык диэн саҥалаах,

Ситинник диэн сэһэннээх турбута:

— Дьэ, мин барахсан

Ассыын буор ардайдаах,

Тутула кумах тумалаах

Айыллан үөскээбит

Аан ийэ дойдубуттан

Арахсар күнүм

Анаан тиийэн кэллэ:

Омук сирин

1750 Одуруннаах улаҕатыгар,

Омук сирин

Өлөссүүлээх өттүгэр,

Туһунан дойду

Тутуһуулаах тумаратыгар

Барбыт бөҕөбүн батыһан

Куоппут бөҕөбүн суоллаһан,

Абааһы уола

Атаҕастаан барбытын,

Көстүбэт уола

1760 Күүһүнэн күрэппитин

Тор суолун тордоҮо,

Ириэнэх суолун ирдэһэ

Баран эрэбин.

Орто дойдуттан

Барбыт буоллаҕына,

Көхсүн хараҕыттан

Дьөлө кытаахтаары,

Үөһээ үс халлаан үрдүгэр

Өрө көппүт буоллаҕына,

1770 УллУҥаҕын хараҕыттан

Дьөлө кытаахтаары,

Аллараа дойдуга

Аҕыс бииһин ууһугар,

Түөрт үтүгэн түгэҕэр

Дьөлө түспүт буоллаҕына,

Төбөтүн өргүүрүттэн

Дьөлө тардан ылаары,

Барар күнүм

Баһыйан тиийэн кэллэ.

1780 Аһыам диэн

Ас ылбакка,

Туттуом диэн

Дьоҕус да сэптэммэккэ,

Туруу дойдубуттан уларыйан,

Туһунан улуус сирин доҕордостум.

Дьэ,

Аан ийэ дойдум иччитэ буолбут

Алахачаан Чаачаан эмээхсин!

Халыҥхалҕаммын

1790 Хабырыттарар буолаайаҕын,

Дьоллоох сүрдьүгэспин

Төлөрүттэрэр буолаайаҕын,

Дьоллоох тэлгэһэбин

Тоҕо астараайаҕын!

Буобура оҕотун курдук борооскуларым,

МУҥутаан үөскүү турУҥ!

Тэбиэн оҕолорум курдук тиҤэһэлэрим,

Тэнийэн үөскүү турУҥ!

Дьэ, мин диэтэх киһи

1800 Өлөрөрүм үксээн,

Өрөһүйэрим аҕыйаан,

Түбэспиппин түөнэрэн,

Таарыйбыппын таҥнаран,

Түргэтээн сырыттахпына —

Түөрт уон сыл буолуом,

Бытааран сырыттахпына —

Биэс уон сыл буолуом.

Дьэ, быралҕаннаах бырастыыларыҥ! — диэн баран,

Тус илин диэкки

1810 Уохтаах саа буулдьата утумнаспатынан,

Тэргэн саа тэҥнэспэтинэн,

УҤа-хаҥас өттүнэн

ОҮол уолун орулатан,

Илин-кэлин өттүнэн

Илбис кыыһын энэлитэн,

Бара турдаҕа.

Эмэх маһы

Илдьи үктэппитэ

Эмирэр^{^[38]} эмээхсин буолан

1820 Энэлийэ хаалла,

Хатыҥмаһы

Хампы үктэппитэ

Хотун дьахтар буолан

Холоруктаан хаалла.

Өр буолтун өйдөөбөтө,

Өтөр буолтун билбэтэ,

Дойду баһа баранан

Толоон үрэх буолан

Туллан барда,

1830 Сир ийэ баранан

Сир-уот сиксигин курдук

Ситиһэн үөскэтэлээн барда;

Буспатах мунду миинин курдук

Борук-сорук дойдунан бодулутта,

Барбатах балык миинин курдук

Барык-сарык дойдунан бадылытта.

Орто дойду

Отун-маһын

Үс биэрэстэ ис өттүн

1840 Ала холорук курдук,

Иэн иҤиирин курдук

Илдьи сыыйан,

Аанай-туонай

Аҕатын ууһун

Анараа өттүн

Ааһа түһүтэлээтэ;

Туруу дойдуларын

Тордуйалаах уу курдук

Ноймолдьуччу тэбистэрдэ,

1850 Күскэли Баай Тойону

Күүлэтин көҥү көтүттэ,

Багдалы Баай Тойону

Балаҕанын самнары көтүттэ.

Дьэ,

Ол анараа өттүгэр

Дьіксө тиийдэ:

Тимир Ньылахыйа эмээхсиннээх,

Муос Молоҕой оҕонньордоох,

Кыһалҕаны билбэтэх

1860 Кырыы кындаҕай кыргыттардаах,

Ороскуоту билбэтэх

Ору-олодой уолаттардаах

Тимир Дадаҕай аҕатын ууһун

Анараа өттүгэр тиийэн,

Остуолга чохчолообут

Убаҕас астара

Үлтү дьалкыйан түһэн,

Үс хонукка

Кураанах хамыйаҕы

1870 Салыыр буоллулар.

Кини барара

Үлүскэннээх өлүү курдук

Үлүгэр бөҕөнү тарта,

Уончалыы хонукка

УҤуохтарыгар уйуттубат

Салҕа өлүү буоллулар,

Икки харахтара иирэн

Иннилэригэр турары

Мэличчи көрбіккө

1880 Мэник өлүү буоллулар.

Ааһа түһэн,

Ол анараа өттүгэр

Дьіксө тиийитэлээн барда:

Хотун дьахтар курдук дойдулаах,

Турар киһи курдук дьуолкалаах,

Хотун дьахтар

Хосхочоҕун куоһааҕын курдук

Хорулҕас айа суолунан

Хоруурдуу тэптэрэн киирдэ;

1890 Аан дойдутуттан арахсан,

Айыытааҕы санаатынан

Арҕаһыгар тиийдэ.

Хайа дойдуга

Хаамтаран кэллим диэн

Одуулаан кэлэн туран,

Баһын булан бардаҕына

Барыыстаах буолуо этэ,

Атаҕын булан бардаҕына

Алгыс курдук буолуо этэ,

1900 УҤуоргу өттүн буллаҕына

Ордук буолуо этэ диэн,

Отун-маһын одуулуу турбута —

Байыр тотуу барыҥнаан турбута

Саманнык буолла:

Мулуйбут киһи курдук муксууннаах,

Хатыҥыр киһи саҕа хатыыстаах,

Аптаах ньуучча курдук алыһардаах,

Кытарах дьахтар курдук

Кыыгыныы сылдьар кыдьымахтаах

1910 Хаан сымала байҕал

Мөрүөннээх^{^[39]} көхсүгэр

Бүөлэтэн турар эбит.

Тура эккирээн

Тугу гыннаҕай?

УҤуоргутун булларбын,

Улуу дьыалабын ситиэм этэ,

Чиэрэстиирим буоллар,

Тэҥ дьыалабын тэһиинниэм этэ,

Уккуйарым буоллар диэн баран,

1920 Ата барахсан

Албар арҕаһыттан

Сулбу ойон түһэн,

УҤуо^{^[40]} атаҕынан

СөҮүргэстээн кэбистэ,

Саманнык диэн саҥалаах,

Ситинник диэн сэһэннээх

Буола турда:

— Дьэ, эбэм барахсан,

Эн киэҥ тараһаҕар кэлэн,

1930 Уһун субурхай иэӨӨиттэн

Одуулаан көрөн

Дьулайан турабын.

Хаан далай уутун дириҤэр олохтоох

Уукун оҕонньорбор

Улуу тылбын ууран көрдөһөбүн:

Мин барахсан

Эн мөрүөннээх көхсүгүттэн

Бүөлэтэн турабын.

Тоҕо диэтэргин,

1940 Барбыт бөҕөбүн быыһаарыбын,

Куоппут бөҕөбүн ситээрибин,

Ыйааҕа биллибэт,

Тосхоллубатах дорҕоон айан суолун

Тутуһан иһэбин.

Ол кэлэммин,

Тоҕус түүннээх күн

Томтойо туолуор диэри

Эн барахсан

Нэлэ күөх иэӨӨиттэн

1950 ИҤнэн тураммын,

Унаара-тунаара биллибэт

УҤуоргу кэриитин

Чиэрэстэтэн таһаарыа диэн

Кэтэһэн көрдүм да, биллибэтэ.

Дьэ онон,

Уон тарбахпынан

Уунар күнүм буолла,

Биэс тарбахпынан

Бэлэхтиир күнүм буолла;

1960 Кэнэҕэскиттэн кэнэҕэскигэр диэри

Кэнчээрилээн үөскүүр

Кэрэ ыччатым

Кэһиилээх кэлэ туруохтара,

Тус ааттыккар

Унаар салама анньыахтара.

Дьэ, эбэм барахсан,

Тылбын ылыныаххар

Төһө-хачча буолуой? — диэн баран

Сулбу ойон туран,

1970 Атын кутуругуттан

Ат көнтөһүн курдук

Тойон кыллары

Туура тыытан ылан,

Ууга бырахпыта —

Үөр атыырын курдук

Кистэһэн ньирилэһэ-ньирилэһэ,

Уу түгэҕэр түһэргэ дылы гынна.

Утаакы буолбата,

Хаан далай байҕал

1980 Хахсааттаах быарынан

Хайа ыстанна,

Биэрэстэ кэтиттээх

Кыһыл кумах буолан

Кырылыы түстэ.

Биһи уолбут обургу

Ата барахсан

Тойон арҕаһын үөһэ

Логлос гына түстэ,

Тимир дьөгдьөрүүт ыҥыырыгар

1990 Олорон дьөгдьөрүс кынна,

Уурдаран оҕустарда,

Сиэллэрэн дьигиһиттэ,

УҤуоргу өттүн

Улаан ньууругар охсулунна,

Сылаата суох сыыйтарда,

Эрэйэ суох тиийдэ;

Саппарахтаан кэллэҕинэ

Сайын эбит диэтэ,

Кырыалаан кэллэҕинэ

2000 Кыһын эбит диэтэ.

Ол анараа өттүгэр

Оҕустаран тиийэн,

Оһуордаах оттоох,

Уйуллаах мастаах

Орто дойдум

Утаатыгар кэлтим буолуо диэн

Одуулаан көрбүтэ:

Сиэрэй тииҥ кутуругун

Өрө туппут курдук

2010 Симиэлэс сиибиктэлээх,

Тоҕустаах от

Торҕо арҕаһыгар тиийэр

Тойон чоокура оттоох

Дойду буолла.

Ол кэлин өттүгэр

Одуулаан көрбүтэ:

Сырдык түүлээх

Сылай Баай сырыырҕаабыт,

Аһаҕас туйахтаах,

2020 Ураа лаҥкыр муостаах

Улуу дарҕан сүөһүнү уруурҕаспыт.

Айан киһитин быһыытынан,

Аччыктаан бартын^{^[41]} билиннэ;

Маннык элбэх

Ахсаана биллибэт

Баһаан^{^[42]} баайтан

Биири сиэтэххэ да,

Туох билиэй диэн

Толкуй көтөн түстэ.

2030 Атыттан

Эрдэҕэс көтөр курдук

Элийэн кэлэн түстэ,

Хара улар курдук

Халыйан кэлэн түстэ:

«Сылгы сылгыны кытта

Сылдьар ыйаахтаах,

Сыспай сиэллээҕиэм, сынньан!» — диэн,

Ласпаҕар самыытыгар

Лас-бааччы таптайан ыытта.

2040 Туут балыгы

Туруору тоҥортообут курдук

Тутар дэгиэ тарбахтарынан

Хаппар кУҥун хастаан барда;

Кытыылыыр сылгы саҕа

Кыалыктаах хататын таһааран,

Тоҕустаах ат

Тойон сүрэҕин саҕа

Толбонноох таас чокуурун ылан,

Тулаайах оҕо

2050 Моонньоох баһын саҕа

Дьоһуннаах уоттары

Тоҕута охсон түһэрдэ,

КурУҥ тыаны

Кумалаан киирэн

Кутуйа күөл саҕа

Кутаа охсон^{^[43]} куугунатта.

Бастыҥнара буолуо диэн

Баайтаһын ынаҕы аҕалан,

Мураан^{^[44]} маһын киэнин

2060 МУҥутуурун булан,

Мутугун ыраастаата;

Эмэһэтинэн уган,

Сүүһүнэн таһааран,

Кулуһунун диэкки

Куоҕаччы анньан кэбистэ.

Күөстэммит киһи быһыытынан

Күтүөттээн сытта,

Астаммыт киһи быһыытынан

Налыйан сытта;

2070 Өттүгүн баһыттан

Аҕыс болгуо чээрэтинэн охсуулаах,

Икки өттүнэн үөстээх

Сытыы кылыс диэн быһаҕын

Сулбу тардан ылан,

Үтэһэлээх этин

Сырайбыт өттүттэн

Быһан ылан,

Сиэн быллаҥната сытта.

Ыстыырын быыһыгар

2080 Элэҥ-сэлэҥ иирэлээх

Илин кэриитин диэкки

Эргиллэн көрбүтэ:

Дьэ, доҕоор!

Күнү бүөлүүр

Күндү буруо

Күдэйэн тахсар эбит,

Ол бэтэрээ өттүгэр

Улуу булгунньах

Уһулу үүнэн тахсыбыт.

2090 Одуулаан көрбүтэ:

Булгунньах тэллэҕин диэккинэн

Борбуйугар саахтыы сылдьар

Тааҕалаах* убаһаны

Таҥнары миинньибит —

Кутуругун тэһиин гыммыт,

Баһын кутурук гыммыт —

Таҥнары миинэн баран,

Туоҕар кымньыылаан хаамтарар диэтэххэ,

Биэс тарбаҕын сараччы туттан баран,

2100 Убаһатын эмэһэтин

ОҤойор үүтүгэр сырбаталаабыта,

Оччоҕо

Биирдэ ынтах ойор,

Иккиһин бэттэх ойор.

Көлүнэр көлгөмнөөх

Күтүр дьаалыны көрбүтэ,

Хайдах быһыылаах киһиний диэн

Хатааһын чолбонун* курдук

Хара ала харахтарынан

2110 Ханнык эрэ быһыытын

Одуулаан көрбүтэ:

Кытыйа этинэн

Кытаччы көрбүт,

Чабычах этинэн

Дьалкыччы көрбүт,

Халпааҕын хаҥнары анньыбыт,

Этэрбэһин быата сөллөн

Иэнин таһыйан килэппит,

Олооччутун баһа

2120 Олойон тахсан

Икки хараҕын эмэһэтин аалбыт.

Эриэҥкэс киһилэрэ кэллэ диэн

Эймэнэ барбата,

Дьикти киһилэрэ кэллэ диэн

Дьиибэргии санаабата,

Оһуобай киһи кэллэ диэн

Уйулҕата ыстаммата.

Дьэ, ол кэнниттэн

Кэлбит киһи

2130 Кэһиэхтээх соҕустук

Кэпсээн барда,

Салыҥнаах соҕустук

Саҥаран барда:

— Дьээ-буо! Дьээ-буо!

Иэ-татай эбит, оҕолоор!

Хайа дойдуттан кэлэн хааттаабыт,

Туох дойдуттан кэлэн чохчолоспут

Түүнүктээх түрмэ түөкүнэ

Түбүлээбитэ буолуой,

2140 Баахта баранааҕа кэлэн

Баһылыктаан бахтайбыта буолуой?

Иэстэбилэ суох баай буолуо диэн,

ИӨсэтин төргүүлээбитэ буолуой,

Ахсаана биллибэт баай диэн,

Ааһан иһэн

АҤаардастыы киирэн,

Аһаары сыаналаабыта буолуой?!

Дьэ, бэйикэй!

Ийэлээх-аҕаҕар этэммин,

2150 ИэӨӨин таһыттарарым,

ИҤииргин таттарарым буолуо?!

Дьэ,

Ийэҥ-аҕаҥ ааттара

Кимий диэтэххинэ,

Барыларыгар баһылык,

Дурууктарыгар тойон,

Миэлкэй норуот дэһээтинньигэ

Мин аҕам буолар.

УҤа сыалыйатын тиэрбэһиттэн

2160 Тоҕус кыыс дьахтар

Дьороҕуна хоһууттара

Тимир олгуобуйаны* уганнар,

Өрө тардан баһыгыраталлар,

Хаҥас сыалыйатын тиэрбэһиттэн

Аҕыс кыыс дьахтар

Албан ааттаахтара

Тимир олгуобуйаны уганнар,

Өрө тардан баһыгыраталлар;

Уу хараҕын үөһээ халтаһаларын

2170 Уон тоҕус саастаах уолаттар

Уолан туйгуттара мустаннар,

Тимир тордуохунан^{^[45]} баттаталлар,

Уу хараҕын алын халтаһатын

Уон саастаах уолан оҕолор

Чохчойо-чохчойо тарданнар,

Дойду ийэ

Толонноох ньуурун көрдөрөллөр.

Аан дойду үрдүнэн

Албан дьаһаах^{^[46]} аата,

2180 Түүн утуйа сытан

Түһээн билиллэр аата

Түнэ сыалыйа Дьохсоҕоллой Баай диэн.

Ийэҥ аата кимий диэтэргин,

Ааспыты аһарбыт,

Тоҥмуту ириэрбит,

Ырыгаҥҥа ындыылаабыт,

Сатыыга тайахтаабыт,

Көлөһүннээх сүүстээх,

Күүгэннээх ытыстаах

2190 Сир ийэ иччитэ буолбут

Кудай Баай Хотун ийэлээхпин.

Дьэ,

Аччыктаабыт аһыыр,

Тутайбыт салҕанар,

Кыптыый кынаттаах

Кыайан кырыйа көтөн тахсыбатах

Кытаанах сыбаайбата,

Моонньугар мойбордоох

Мохсоҕол кыыл уккуйан тахсыбатах

2200 МУҥутуур сыбаайбата буола турар.

Соххору ситиигэ тистилэр,

Доҕолоҥу сыарҕаҕа тиэйдилэр,

Ааспыт бөҕө

Аһаан абыранна,

Аччык бөҕө

Уолуктуун тотто.

Дьэ, доҕоор!

Холдьуо киһим

Хоско тото сиэтэ,

2210 Сыдьаан киһи

Сыҥалаан аһаан,

Сытаан сылдьыбата.

Дьэ, тоҕо оннугуй диэтэргин,

Ийэлээх-аҕам

Эмиий куурдардара,

Эмсэх кээһэллэрэ,

Көмүс түөстээх

Көтө сылдьар күөрэгэйдэрэ,

Чаалбаан түөстээх

2220 Дайа сылдьар далбарайдара,

Көтүрбэт тиистэрэ,

Көмөлүйбэт сүрэхтэрэ —

Соҕотох кыыстара

Буутун этэ

МУҥутуур майгытыйан,

Сиһин этэ

Ситэ майгытыйан,

Киилин кэлэҕэ кэччэрийэн,

Уоһун уоһаҕа уурайан,

2230 Биһигиттэн холлон

Бэйэ бодоломмутун иһин,

Хоонньуга сытыарар

Холоонноох доҕор гынаары,

Тэллэххэ тиксиһэр

Тэҥнээх доҕор гынаары,

Алын дойдуттан

АҤаарыма ааттаахтара,

Үөһэ дойду

Үлүгэрдээх үтүөлэрэ

2240 Үмүөрүйэн кээлтэрэ.

Дьоллоох аата

Туналытар Куока эдьиийбэр

Тоҕус муора улаҕатыгар дойдулаах,

Аҕыс муора анаарытыгар^{^[47]} арҕахтаах

Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыр

Күтүөттээбитэ биир ыйа

Бүгүн мүччү туоллаҕа.

Иккиһинэн,

Аллараа дойду

2250 Аҕыс бииһин ууһуттан

Аарыгыран айгыстан тахсыбыт

Уот Кулаан бухатыыр

Олохсуйан күтүөттээбитэ

Отут хонуга

Лоп курдук туолла.

Үсүһүнэн,

Үс хаттыгастаах

Өндөл маҥан халлаан

Улаҕаа өттүгэр олохтоох

2260 Үргэл Тойон улахан уола

Үрүө Кыыртык бухатыыр

Күтүөттээн көтөн түспүтэ

Отут хонуга

Оруобуна туолла.

Хайалара кинилэртэн

Тойон күтүөт буоларын

Толкуйун тобулбат! — дии-дии,

Төптөрү-таары мунньаҥнатан,

Төннін бара турда.

2270 Биһиги уолбут

Өрө індөс кынна...

Абалаах!

Эт кыыппахтаах этинэн

Дьалба ньуурун саба тибиирдэ да,

Үтэһэлээх этиттэн

Тырыта быһа сии сытан,

Өйдөөн көрбүтэ:

Эрдэҕэс көтөрүм кутуругун

Эрийэ туппут курдук

2280 Эрбэдэһин хара тыатын

Илин кэриитин диэккиттэн

Күн таҕыста дуу диэбитэ —

Көмөгөйі көһүннэ,

Таҥара баар дииллэрэ

Лаглайа сырдаата дуу диэбитэ —

Чабырҕайа чаҕылыйа көһүннэ;

Тыһы кырынаас курдук

Тырыбыначчы көрбүт,

Атыыр кырынаас курдук

2290 Алаарыччы көрбүт,

Имин этэ тыкпыт,

Сүүһүн хаана сүүрэлээбит,

Уоһун хаана оонньообут,

Хамчаакы эбэм

Харыһылаҥнаах хара кииһин курдук

Хара тэрбэркэй хаастаах,

Кирбинньик харчыны

Кэккэлэччи туппут курдук

Килиэ көмүс тиистээх,

2300 Үрүмэнэн өҕүйбүт,

Кэһиэҕинэн кэҕэрдибит,

Кур бүтэй

Курбуһаҕа көстүбүт,

Сараппаан бүтэй

Самыыта көстүбүт,

Сутуруо бүтэй

Сотото биллибит,

Таҥас бүтэй

Наадалааҕа биллибит,

2310 Оноото төгүрүйбүт,

Тэллэҕэ тэлээрбит,

Үөрэм-дьүөрэм үктэммит,

Өгөйүк-сөгөйүк көрбүт

Кыыс дьахтар тахсан —

Кэпсиэх киһи быһыытынан

Уос-тиис оҥостубут,

Амарах киһи быһыытынан

Алаччы көрбүт —

Саҥалаах буола турда үһү:

2320 — Дьээ-буо! Дьээ-буо!

Мин барахсан

Ким диэн ааттааххын билбэппин,

Килбигийэн кириэтээн турабын;

Убаай диэхпин

Уруум буолбатаххын,

Атаас диэхпин

Амарах эбит диэҕиҥ,

Сэгээр диэхпин

Сиилиириҥ буолуо.

2330 Онон

Атааннаах ааккын,

СУҥха-дьаалы сураххын

Билбэт бэйэлээх,

Өйдөөбөт үлүгэрдээх

Кэлэн турдаҕым дии.

Ол эрээри

Этиэм диэбит

Ис санаабын,

Саҥарыам диэбит

2340 Салаҥ санаабын

Истэн өйдүүрүө буоллар,

Үчүгэй буолуо этэ.

Мин барахсан

Үрүө күн алын өттүгэр,

Үктэл буор үрүт өттүгэр,

Сиидэс сибиэттээх

Сир ийэм киэҥ иэнигэр

Үөскээбит киһибин.

Үтүгэн үлүгэрдээх,

2350 Кытаанах кыһалҕалаах,

Элбэх эрэйдээх

Мин кэннэ суох буолуо диибин.

Айыы санаалаах,

Амарах толкуйдаах

Күөйэ көтөн

Көмүскээн ылара буоллар,

Аан дойдуга үөскээбит

Аналлаах баайбын

АҤаардаан биэриэх этим.

2360 Туох айыылаах

Кытаанах кыһалҕата

Кыттыстаҕа диэтэргин,

Үөһэ үс халлаан

Үлтү ыстанан түһэн,

Дьоллоох оройгун

Тоҕо баттаары гынна дуу диэтэххинэ,

Көпсөкөлөөх көстүбэттэр,

Тарбыйах сонноох чаадайдар

Сөбүлэппэккэ сүгүннэрээри,

2370 Таптаппакка дьалбарытаары,

Аан дойдубуттан

Атаһа суох араараары гыналлар.

Сир ийэни

Дьөлө түһүөхпүн —

Дьөлөҕөһү булбатым,

Халлаан ийэбэр

Көтөн тахсыахпын —

Күндү кыната суохпун.

Дьэ онон,

2380 Алдьархай атастаммыт,

Иэдээн эҥээрдэммит

Мин кэннэ туох баар буолуоҕай?!

Мин бэйэлээҕи

Көмүскээн ылыах,

Күүс-көмі буолуох

Орто дойдубар

Олохсуйбутун көрбөтүм.

Үөһэ үс халлаан

Үрүт өттүгэр олохтоох

2390 Үрүө Айыы Тойон диэн

Күтүөлээх этим,

Онуоха үс төгүл

Тэҥсиктээн* көрдүм да,

Көдьүүһүн көрбөтүм...

Төрдүһүн эйиэхэ кэлбитим,

Көрөр өттүнэн көрүүлээх,

Майгылаах соҕус бадахтаах,

Тутуһар боччум тутаахтаах,

Харсар боччум харылаах

2400 Эйиигин кэлбит диэбиттэригэр

Күүс-көмі буолаҥӨын

Күн сирин киһитин

Көстүбэт аймаҕыттан

Көмүскүөххүн хайдах буолуой?!!

Улгум сиэр аттаах

Уорааннаах сутуруктаах

Оҕо Дьулаах бухатыыр

Сулбу ойон туран,

Айыы хаантан айдарыылаах,

2410 Сайаҕас санаалаах киһи кэлэн

Көрдөһүүлээх буолта

Тугун бэрдэй диэн,

Туһааннаах толкуйун

Киллэрэн баран,

Күн киһитин

Көпсөкөлөөх көстүбэттэр

Күөмчүлээри кыммыттарын

Көмүскээн да көрүмүнэ диэн

Саныы биэрдэ.

2420 Сулбу ойон туран,

Үөлбүт этин диэкки

Үөйэн көрбөтө,

Оттубут уотун

Умуруора соруммата,

Эрдэҕэс көтөр кутуругун

Эрбийэлии туппут курдук

Илин кэрии диэкки

Сүүрэн дибдигирии турда.

АҤхай сиртэн

2430 Ат буолла,

Очур сиртэн

Охтон ылла.

Онтон буоллаҕына,

Кугас кулун ыстааннаах,

Эриэн тарбыйах сонноох,

Бэһэл* кулун бэргэһэлээх,

Этэрбэһин быата сөллөн

Эмэһэтин көп этин

Илдьи таһыйбыт,

2440 Олооччутун баһа

Олойон тахсан,

Хараҕын тахсан аалбыт

Кубулуйбут

Туос Моҕоллой уол буола түстэ.

Дьэ доҕоор!

Дьоруо ат

Дьоруолаан тахсыбат

Тобулу таас тиэргэннэригэр

Тоҕус төгүл тоҥкуччахтаан,

2450 Уончата ойуолаан,

Сэлиилээх ат

Сиэлэн ситэн тахсыбатах

Кэскиллээх кэйдэм таас

Тиэргэннэригэр киирдэ;

Халлааны кытары

Хабыдыһа турар

Хаантаар* таас күүлэҕэ

Хааман таһынньахтаан тиийэн,

Кытыылыыр сылгы

2460 Кындыалана турарын курдук,

Кыһалҕалаах киһи кыайан аспат

Кындыа кыһалҕа халҕаннарын

Кылана-кылана тарда турда.

Ол туран көрбүтэ:

Соххор бөҕө

Соҕотохто чохчолоспут,

Доҕолоҥ бөҕө

Ойоҕоһуттан анньыспыт,

Үөрүү-көтүү үөскээбит;

2470 Кыптыый кынаттаах

Кыайан кырыйа дайбаан тахсыбат

Кытаанах сыбаайбата буолбут,

Моонньугар моймордоох^{^[48]}

Мохсоҕол кыыл

МУҥурун буолбатах

МУҥутуур сыбаайбата буолбут.

Уол барахсан

Ордооттуур мээритэ буола турда:

— Ой-ой-о-оой!

2480 Аһыҥда,

Аччыктаан алдьанным,

Хоргуйан хоттордум,

Кыаллыгыйан кыаттардым!

Ааспыт бөҕө аһаабыт,

Ырбыт бөҕө ыһыктаппыт,

Дьон бөҕө дьолломмут,

Үс саха тииһиммит

Үтүө сыбаайбатыттан

Өлөн туоруурум

2490 Үчүгэйэ суох буолаарай?!

Эдьиийим барахсан

Эрдэнэн дьоллонор күнүгэр

Аһатан абырааҥытыый,

Таҥара туһугар! — дии-дии,

Халыҥтаас халҕаны

Тардыһан чиккэстэһэ турдаҕына,

Дьиэ иһиттэн тыас тыаһа

Өрө тигинээн тиийэн кэллэ да,

Аан тэлэйэ баттанна.

2500 Уол иттэнэри анньылынна,

Көлөттүбүт тарбыйах курдук

Күөһэлийэ сытта.

Ол сыттаҕына,

Ааны аспыт омунугар

Ааһа көтөн,

Биһиги уолбутун

Атыллаан ааста;

Куччугуй диэн

Кичэйэн көрбүтэ —

2510 Тэллэҕэ тэлээрбит,

Оноото төгүрүйбүт,

Үс ассыыннаах

Сыппа сыһыаҕа сыһыллыбыт

Туос Куоҕай диэн кыыс эбит;

Сааппыт киһи быһыытынан

Сарас гына түстэ,

Кутуруйбут киһи быһыытынан

Дьорос гына түстэ.

Ол кэнниттэн

2520 Одуулаан көрбүтэ:

Улуу сыһыы саҕа улаханнаах,

Киэҥ сыһыы саҕа киэлилээх

Кэй бараан дьиэлэрин

Баахта маһын аҕалан

Барытын баҕана кыммыттар,

Өлөөн маһын аҕалан

Үтүөтүн өһүө кыммыттар,

Муора маһын аҕалан

МУҥутуурун муоста кыммыттар,

2530 Эдьигээн маһын аҕалан

Эдэрин истиэнэ кыммыттар;

Үөһээ дойдуттан

Үс бииһин ууһуттан

Үүрүллэн түһэннэр

Сабарай туйахтарынан

Саба тэпсиэхтэрэ диэннэр,

ӨҮүөтүн үрдүнэн

Үрүт тардыммыттар;

Очуос хайа курдук

2540 ОҮох оҥостон кэбиспитэ

Өксөкү кыыл мэтириэттэммит,

Өндөркөй үрдүк үөлэстээх түннүгэ

Түлүрбэх мэтириэттэммит;

УҤа диэкки киһитэ

Улар оҕотун курдук

Уччаан көстүбүт,

Хаҥас диэкки киһитэ

Хараҥаччы оҕотун курдук

Хараҥаран көстүбүт;

2550 Биэс тарбахтаах

Бичигилээн оҥорбут

Миндил көмүс биллэриктээх*,

Харыһылаҥнаах дууһабытын

Хаайан үөскэтэр сирбит диэн

Хаҥас диэкки

Хараҥа хаппахчы оҥостубуттар эбит.

Баар норуот

Барыта аһыыр,

Дуруук норуот

2560 Тото аһыыр,

Аҕа ууһа аһаабыт,

Ийэ ууһа иччэҕэйдээбит

Улуу күннэригэр

Аска тииһиммэтэх

Араҥ сордоох,

Сииккэ тиийбэтэх

Сибиэр кини буолла,

Ыйыстарга тиийбэтэх

Ыксаабыт дууһа

2570 Арай кини буолла.

УҤа диэкки олорор дьоннору

Сүгүн туруохтааҕар

Сүүһүн аннынан

Сүллүччү көрөн турда;

Тиһэҥэ сүөһүнү

Чиэппэрдиитин уобар,

ӨІүрэмэр сүөһүнү

Үөрэҕэстээбэккэ уобар дьон

Олороллорун көрдө.

2580 Дьикти киһи

Дьиибэтэ оргуйда,

Ааттаах киһи

Албаһа баппата,

Кулан киһи

Кубулҕата тулуйбата;

Икки ытыһын

Холбо күрдьэх* курдук

Холбоччу тутан баран,

Дьон диэкки тоһуйан туран

2590 Саманнык диэн саҥара,

Ситинник диэн сэһэргии

Турбута үһү:

— Дьээ-буо! Дьээ-буо!

Мин барахсан

Үгүс норуот аһаан

Үөрүүлэммит күнүгэр

Аска тииспэккэ алдьаммыт,

Сииккэ тиксибэккэ сиэммит,

Хоргуйан хотторбут,

2600 Кыалыгыйан кыаттарбыт

Кытаанах кыһалҕалаах турабын.

Аччыктаабыты аһатар,

Хоргуйбуту хоннорор,

Ыксаабыты ыалдьыттыыр,

Иэдэйбити иринньэхтиир

Эһиги үһү диэбиккэ

Тиийэн кэлэн,

Көрдөһүүлээх турабын.

Омук киэнин улахаттара,

2610 Нэһилиэк дьиэгиттэрэ,

Аҕа ууһун атамааннара

УҤуоххут үүттээх,

Эккит саастаах

Эһиги буоллаххыт дии.

Дьэ онон,

Бэссэргит буоллар,

Ыстыы да саҕа буоллар

Ыыра мыыныа суоҕа этим.

Дьэ оччоҕо,

2620 Улахан үтүөнү оҥоруох этим —

Ол тугунан диэтэргит,

Дьоллоох аата

Туналытта Куока эдьиийбэр

Кэпсэл оҥоруох этим,

УҤуоҕа үүттээх,

Этэ саастаах

Ити киһи баар диэн,

Ааккытын да билбэт буолларбын

Амарахтык ахтыах этим,

2630 Дьэ, онон

Суорумдьу^{^[49]} буолар

Сололоох диэйэҕит,

Ыйытар туһугар

Ылыҥдиэйэҕит,

Дьэ, онон

Хайаҕыт бэссэн көрүөй?! — диэн

Бүтэрин аҕай кытта,

Кыра аҕай кыһыаччылаах*

Бүттэс* сытарын

2640 Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыр

Эпчиргэлээн биэртин

Хапсаҕай оҕо буолан,

Хабан ылла,

Дьороҕоно оҕо буолан,

Тутан ылла,

Тула көрбөлөөн

Туһата суох көрөн,

Ас тиксибэтэх киһитигэр

Аанньата суох ас дии санаата

2650 ӨҮүргэннэҕим, күндү күтүөкэм, — диэн баран

Эпчиргэлээн куйуһуппута,

Эрбэҕин тыаһа

Үөр атыырын үүрбүт курдук

Өрө күүгүнүү түстэ.

Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыр

Хааҥсаарданан үөскээбит

Хаһыр бараан муннун

Үөһэ лэкэтин

Үлтү көтөн ааста.

2660 Туох ааттаах

Дуолан дорҕооно

Турдаҕай диэн,

Тула түмсэ түстүлэр.

Турар киһи — олоро түстэ,

Олорор киһи — тура түстэ.

Соһумтах өттө ордооттото,

Өмүрэх өттө мэнэрийдэ.

Кыыспыт барахсаны

Көҥүлэ суох күрэтээри гыннылар диэн

2670 Муннук аайы

Ботур-ботур кэпсэттилэр,

Туох ааттаах

Аана суох

Алдьархайа буолла диэн

Аймах-дьоно

Алдьана түстүлэр.

Онтон өйдөөн көртөрө

Хаас Даадарчахаан бухатыыры

Туос Моҕоллой уол

2680 Муннун төбөтүн

Илдьи бырахпыт эбит.

Ол кэнниттэн

Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыр

УҤан баран уһугунна.

«Бу,

Моҕой аллааҕы

Туран үлтү охсон кээһэрим дуу» — диэн,

Адаардаах сыгынах курдук

Тарбахтарын мукулайдаан,

2690 Охсоору үрүөтээн баран,

«Субу да дьүһүннээҕи сутурҕаан

Сурах ыытыам,

Аат ылыам,

Ат миинниэм буоллаҕай?!

Баҕардар бас-түс киһилэрэ

Бу буолуо диэн

Кыыстарын анаан олороллоро буолуо

Ону салытан кэбиһиэм» — диэн

Оннугар баран олордо.

2700 Дьэ, итиги^{^[50]} кэнниттэн

Түнэ Сыалыйа Дьохсоҕоллой Баай Тойону

УҤа сыайылатын тиэрбэһиттэн

Тоҕус кыыс-дьахтар

Дьороҕуна хоһууттара

Өрө тардан баһыгыраттылар,

Хаҥас сыайылатын тиэрбэһиттэн

Аҕыс кыыс-дьахтар

Албан ааттаахтара

Өрө тардан баһыгыраттылар,

2710 Хараҕын үөһэ халтаһаларыттан

Уон тоҕус саастаах

Уолан оҕолор

Тимир тордуохха уган,

Өрө анньан баһыгыратан,

Алын халтаһаларын

Уон саастаах уолан оҕолор

Тимир тордуоҕунан

Чохчойо-чохчойо тардан,

Күн сирин

2720 Күндү ньуурун көрдөрдүлэр.

Көгөччөр кытыт

Көйгөгөр синньилэрин

Көрүлэччи ыан ыланнар,

Күтүр күөл уутугар уксаран,

Бэрт күөл уутугар мэҥэһиннэрэн,

Ааттаах күөл уутугар аргыстаһыннаран,

Сири далбар иһиккэ* кутаннар,

Көйөргөлөөх кымыс* диэн аһы оҥорон,

Сайылык бадарааннаан тахсар гына,

2730 Чокуонускай арыыны*

Чохчолуу куттулар.

— «Дьэ, оҕонньор!

Көхсүгүн кэҥэтэр

Тугу этэрдээххиний?!

Ыаһахтыы олор» диэн бараннар,

Эрбэҕин үөһэ сэттэтэ эргийбит,

Тоҕонох үөһэ тоҕуста эргийбит

Хоһуун дьороҕоно кыргыттар

Оҕонньор иннигэр

2740 Ууран биэрдилэр.

Оҕонньор буоллаҕына,

Аҕалбыт сирдэригэр

Тиийиэхтэрин илин өттүгэр,

Соруйан тоҕо аспытыгар

Ордук дөбөөнүк

Таҥнары тутан баран:

— Оҕолоор!

Далбар иһиккитин дьаһайыҥ,

Сири иһиккит

2750 Сиигэ көтүллээрэй,

Киэр гыныҥдиэн

Сэрэтэ олорбута.

Ол кэннитэн

Саманнык диэн саҥалаах,

Ситинник диэн сэһэннээх

Буола олоорто үһү:

— Дьээ-буо! Дьээ-буо!

Омук улахаттара,

Арҕаа үрэх баһын

2760 АҤардастыы ааттаахтара,

Үс халлаан үрдүгэр

Үтүһүллэн үөскээбит

Үтүө бухатыырдара,

Суо дьачаан соруккут тугуй?

Лапта чаҕыан наадаҕыт кимий?

Сырыырҕаан кэлбит

Сыаналаах сыалгыт тугуй?

Ол эрэн,

Оҕонньор киһи буоламмын

2770 Оҕо дьону оруолуур санаалара

Оннук эбит диэн

Одуулаан көрөбүн эбээт.

Мин барахсан

Суос-соҕотох оҕобун

Буорга булуубун,

Сиргэ ситиһиибин,

Көтүллэр эрэ түөспүн

Көмөлүттэр эрэ сүрэхпит

Эмсэҕиттэн саҕа уурайбыт

2780 Эмиий курдарбыт

Көмүс түөстээх күөрэгэйбит

Үс биирбит ылларбыт курдук буолуоҕа.

Дьэ, ону

Хайаҕытыгар да биэриэхпин,

Буккуллан хааллаҕына эминэ тугуй?

ҮҮүөӨҤүтүн даҕаны,

Үс тарбаҕым курдук саныыбын.

Дьэ, онон

Сулуута саманнык,

2790 Атыыта итинник диирим оннугар,

Манныгы этэбин:

— Толомонноох дойдум

Тоҕуодьуйан тиийэн

Толоон үрэх баһа буолан,

Толомоннонон барыытыгар

Тус илин диэкки

Уолан оҕо үс бүдүстээн,

Кыптыый кынаттаах,

Үстэн саран

2800 Түөрт атахтаах,

Үстэ тириитэ ньылбырыйан

Тиийэр дойдутугар

Оргуйбут сымала олгуйдаах,

Тымныы болгуо аһылыктаах

Үс ассыын үрдүктээх,

Уонча ассыын усталаах,

Кутаалаах уот тыыннаах

Сырҕан эһэ сытара буолуо.

Дьэ, ол моонньоох баһын

2810 Булгу тардан аҕалан,

Урут дьиэбэр аҕалбыккыт —

Оҕом барахсан,

Хоргун ньолоор хоонньугар

Хонон турар дьоллонуо.

Сылаас сымнаҕас тыыныгар

Сыстыһан сытар дьоллонуо.

Дьэ, ити кэннэ

Этэр тылым бүтэр.

Дьэ, бэйэҕит билиҥ! — дии

2820 Олорбута үһү.

Хаас Бас Даадахчахаан

Уот Кулаан буойаттыыр

Үргэл Тойон улахан уола

Үрүө Кыыртык бухатыыр :

— Ойуур киэнэ

Куччугуй кутуйаҕа буоллаҕа дии,

Ону аҕалбат буолуохпут дуу?! — дэстилэр.

Бара-кэлэ баһырҕастарын кэттилэр,

Олоро-тура олооччуларын оҥоһуннулар,

2830 Сулбуруйан түспэт

Суудам сутуруоларын тардыннылар,

Хотугу муора

Холоҕойо куһааттарын*

Хороччу курданнылар,

Аһыахпыт диэн ас ылбакка

Туттуохпут диэн сэптэммэккэ,

Холуон таас хомуодаҕа тиийэннэр,

ҮҮүөн:

«Мин урут тахсыам

2840 Мин урут тахсыам» — диэн батыспаккалар,

Үс хонугу быһа міхсө турдулар,

Мөлтөхтөрүн туоратан

Күүстээхтэрэ урут таҕыста,

Алта атахтаах

Тимир кэдэрэй сыарҕаларыгар

Тиэрэ түһэн баран,

Аар кудай кунаннарын

Уот оҕурук кымньыыларынан

Охсон баран,

2850 Ырыалара ыр былыт буолан,

Тойуктара тоҥ былыт буолан,

ҮҮүө дойду

Үрдүк арҕаһынан

Үлтү аамаҕайдатан

Бара турдахтар үһү.

Үрүө Тойон улахан уола

Үрүө Кыыртык бухатыыр

Үрүө сиэр атын

Үрдүк арҕаһыгар олоро түһээт,

2860 Атын икки хонноҕуттан

Куба кыылын

Хотоҕойун курдук

Куорсун ньылҕаһын кынаттары

Үүннэрэн кэбиһэн баран,

Үрүө күн алын аттынан

Үксэ буор үрүт өттүнэн

Көтүтэн күпсүйэн испитэ.

Барбыт омунугар

Тиһэҥэ ынахтар

2870 Куорсун түү курдук

Көҥүлүттэн көттүлэр,

Уолан оҕолор

Сүһүөхтэрин булбакка

Төкүнүйэ сырыттылар.

Дьэ, ити курдук

Баартарын кэннэ,

Ыалдьыт хоноҮо

Сай-сайылык буолан,

Араҕан ааһан бардылар.

2880 Ити кэлин өттүгэр

Туос Моҕоллой дэммит

Биһиги уолбут

Ынах хомуйар

Ылгын уол,

Тамыйах* хомуйар

Тараҕай уол,

Этэрээччи

Эминньэх уол

Буола сылдьан,

2890 Баһырҕастаах атахтаах

Балааннаах күүстээх

Барҕалдьын баараҕай түүн ийэ

Баһыйан тиийэн кэлбитигэр,

Бороҥ куобах

Бороҥноон тахсар

БорУҥуй түүн ийэ

Түбэһэ тиийэн кэлбитигэр:

«Мин, бу түүн

Эдьиийим атаҕар сытыахтаахпын,

2900 Атын сиргэ олох утуйбаппын» диэн

Тыллаһан барбыта,

«Оҕобут барахсан

Бу түүн баҕар сынньалаҥ утуйуон

Аны кини тииһик буолаары кынна» — диэн

Тутан ылан тоҕута сынньан бардылар,

Иэнин иҤиирэ килбэйэн көстүөр диэри

Илби таһыйдылар,

Онтон эбиитин

Ордооттуура улаатта,

2910 Кыланара кытаатта,

Эт киһи

Эрэйдэнэр эймээнэ буолла,

Урааҥхай саха

Утуйбатыгар тиийдэ,

Хайыахтара баарай

Туос Моҕоллой уолу

Туналыттар Куо атаҕар

Туора ууран кээстилэр.

Эргийэр түүн оттотун саҕана

2920 Эдэр дьахтар саҥата

Энэлийэн барда,

Кыыс дьахтар саҥата

Кыланан барда,

«Тоҕо маннык буолла» — диэн

Дьоно бары сулбурута ойон турдулар.

Туос Моҕоллой

Уутугар аҥаарыйбыт киһи буолан,

Тыыллаҥныы сытта,

Туналыттар Куока

2930 Саҥалаах буола сыппыта:

— Иэ татай, эбит, оҕолоор!

МУҥмуттан арахтым диэбитим,

МУҥутуура кэллэ

Эрэйбиттэн арахтым диэбитим,

Элбэҕэ кэллэ

Көҥүлэ суох бэйэбин

Күүһээри гынар буоллаҕа,

Наадыйбат бэйэбин

Таптаары гынар буоллаҕа,

2940 Көпсөкөлөөх аймаҕа

Күөмчүлээбиттэрин үрдүгэр

Айыым дьоно

Атаҕастыыр буоллахтара

Бии оронуттан сулбу ойон туран,

Сууллары тардан түһэрэн

Үлтү тэпсэ турда.

Туос Моҕоллой уол буоллаҕына

Саманнык диэн саҥара сытта:

— Ыый-ыый-ыы-ыый!

2950 КутуругУҥ аҥаара кубарыйбыт,

Баһыҥаҥаара маҥхайбыт,

Сиһиҥ ортотугар диэри

Сиикэй эттээх,

Самыыҥхараҕар тиийбэт

Салбахтаах санаалаах

Эн итинтэн ордуоҥ дуо?!

Угунньуйа бытык,

Удьурхай сырай,

Дьэбиннээх иэдэс,

2960 Дьэбэрэлээх харах,

Хаас Бас Даадарчахаан эргэр

Эримсэҕинэн иэдэйдэ,

Киһимсэҕинэн кэлэттэ,

Содурунан сокуону кэстэ диэн

Эргэр этэрим буолуо.

Бу айыылаах кыһалҕаҕа

Сылдьыам кэриэтин

Атах мээнэ барарым дуу,

Дэҥнэнэн өлөн

2970 Тылга иҤиннэртиирим дуу?! —

Диэн баран,

Сулбу ойон турда,

Халҕан тыаһа

«Тиҥ» гынна.

«Ити баҕайы

Энэ-мэнээх баран,

Тылга тииһиннэртиэ» — диэн,

Батыһан тахсан көөртөрө:

Дьэллик маҕан тэлгэһэлэригэр

2980 Тиэрэ түспүт,

Икки илиитин былас бырахпыт

Иһин үс сиринэн

Тэлитэ быста сатаабыт.

«Саманныкка тиийбиккин» — диэн,

Саҕатыттан ылан туруору тартылар,

Сахсыйаахтаан бараннар

«Сылгыгын-ынаххын хомуй» — диэн,

Үүрэн ыыппыттара

Чысхааннаах дьыбардаах

2990 Чыҥха арҕаа диэкки

Сүүрэн кыаһылыктана турда.

Ол кэнниттэн

Улуу дойду Уҥуоргутун

Уккуйан булар

Улгум сиэр атын

Сулбу таһыйан ылан

Тимир бөгдьөрүүт ыҥыырын үөһэ

Эниэттэн көппүт

Эрдэҕэс курдук

3000 Элийэн баран түстэ,

Харалдьыктан көппүт

Хара улар курдук

Хап-бааччы олоро түстэ,

Уурдаран оҕустарда,

Сиэллэрэн дьигиһиттэ.

Өр-өтөр барбытын өйдөөбөтө

Тускулаах тус илин диэкки

Тохтобула суох

Тоҕо дьулурутан истэ,

3010 Кырыа бөҕө кытыыланна,

Ардах бөҕө аргыстаста,

Толон-самыыр доҕордонно,

Дойду баһыгар тиийитэлээн барда.

Барбыт омунугар

Байҕал уута

Баал оонньоото,

Муора уута

МУҥутаан таҕыста,

Күөл уута

3020 Күөстүү үлүннэ,

Өрүс уута

Өрө мөҕүөрүйдэ.

Айаннаабыта

Ый отут хонук туолуута

Ата барахсан

Түөрт түөрэм таас туйахтарын

Тохтуур сиргэ

Дьөлө үктээн туран,

Саҥалаах буола турда:

3030 — Тыбыыр! Тыбыыр!

Тойон арҕаһым үөһэ

Дойдулаах тойон иччим,

Чопчу курдук

Дьоллоох толкуйгар

Тохтотон истэн турууй!

Күлүмүрдүү сылдьар

Күөгү үрдүк көхсүгэр

Өйдөөн истэн турууй!

Мантан бэрт чугас

3040 Халлааны кытта

Хабыдыһа турар

Туруук таас хайа

Анараа өттүгэр

Хара тыа киэнэ

Хардаҥ эһэтэ

Хаххалана сылдьара буолуо,

Иккиэн барарбыт

Итэҕэлэ суох буолуо,

Онон миигин

3050 Сэлэччи сэлээн,

Сэппин устан,

Туйахпын кырыылаан

Ыытан көр эрэ!

Ол ыыттаххына,

Мин барахсан

Оргуйбут богуо олгуйуттан

Быһаҕаһыгар диэри

Быга сытарын

Табыйан барыам,

3060 Куотан көрүөм.

Өскөтүн ситэн сиэтэҕинэ,

Чыҥха арҕаа диэккиттэн

Кыһыл былыт бөҕө

Кытыастан тахсыаҕа,

Үс хонукка

Икки атахтаах быкпат

МУҥутуур буурҕата буолуоҕа,

Оччоҕо атым барахсан

Өллөҕө диэн толкуйдаар.

3070 Оттон тутан сиэбэккэ

Тыыннаах эргийэн кэлэрбэр —

Тус илин диэккиттэн

Туус маҕан^{^[51]} былыттар

Чіміхтөһөн тахсан,

СайыӨӨы улуу куйаас курдук

Сайаҕас итии тыаллар

Сабыта сынньан ааһыахтара,

Оччоҕо, атым барахсан

Өлбөтөх эбит диэр!

3080 Сүүрбэ биэс саһаан дириҥнээн,

Тоҕус саһаан туоралаан,

Уон саһаан усталаан

Улуу дьаама хаһаҥӨын,

Үрдүнэн киспэ титиригин тэлгэтэн,

Күөх муоҕунан тордуулааҥӨын,

УҤуор-маҥаар өттүгэр

Уолусхан киһи

Уунан тиийбэт гына

Сиэгитэ охсон бэлэмнээн кэбиһээр.

3090 Түргэтээтэхпинэ түөрт ыйынан,

Бытаардахпына биэс ыйынан

Эргиллиэм, Тойон иччим!

— диэтин кытта,

Биһиги уолбут

Сэк курдук сэлээтэ,

Туйаҕын кырыылаата,

Көмүс кынатын,

Көлөнөр көлөтүн

«Кыайан-хотон кэлээр!» — диэн баран,

3100 Ата барахсан

Ласпаҕар самыытыгар

Лас-бааччы охсон кээспитэ —

Сиэрэ уотун курдук

Сиэрэл гынан хаалла,

Уордаах киһи ыппыт

ОноҮоҕун курдук

Ойон хаалла.

Биһиги уолбут

Сулугур соҕотох,

3110 Эт бэйэтэ эргийэн хаалла.

Ити туран истибитэ,

Кэннин диэкки

Ый-хай саҥа,

Ырыа-тойук бөҕө

Элбээбит эбит.

Тугуй диэн

Тохтотон истибитэ,

Маннык саҥараллар эбит:

— Ыа, ньыгылык! Ыа, ньыгылык!

3120 Бастакылара мин буоллаҕым,

Аан кудай кынаппынан

Аҕыйахтык атыыллаттым,

Улуу дойдуларын

Улгумнук уккуттум,

Үс ый устатыгар

Үөрүүлээхтик айаннаатым.

Сырҕан эһэм сыаналаах баһын,

Хардаҥ эһэ хааннаах баһын

Мин урут тиийэрим курдук ини!

3130 Ньымылыгым Туналытта Куока

Миэхэ буолара курдук ини,

Мин иннибэр ким түһүөй баарай?! — диэн

Саҥа дуораанын истэн турбута.

«Иннибэр буолуохтара диэбитим,

Кэннибэр эбиттэр дуу...» — диэтэ.

Дьэ, ол турдаҕына,

Өр-өтөр буолуо дуо?!

Бастыҥнара Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыр

Тиийэн кэлбитэ.

3140 Ааһан истэҕинэ,

Аар Кудай оҕуһун

АҤаар илиитинэн

МУҥураах тиит курдук

МУҥур муоһуттан хабан ылла,

АҤаар илиитинэн

Саары этэрбэс айаҕын саҕа

Самтаҕай^{^[52]} таныытыттан

Саба харбаан ылан

Баһын булгу тардан ылла —

3150 Оҕуһа буолааччы

Баран иһэн барбат буолла,

Ойон иһэн ойбот буолла.

Оҕуһун өлөттөрбүт

Ким хайгыа баарай?

Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыр

Алта атахтаах

Тимир наарта сыарҕатыттан

Сулбу ойон түһэн,

Дьэбэрэлээх ойбон курдук

3160 ӨҮіх мэнэй хараҕынан

Супту көрөн туран:

— Ким кэл диэбитин

Кэлэн тураҕын?! — дии турбута.

Биһиги уолбут

Ону истэн баран:

— Өлөр сиргин өйдөө,

Охтор сиргин одуулаа! — диэн баран,

Муос хабарҕатын төрдүттэн

Бобо тутан ылла,

3170 Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыр

Міхсөр мэник буола турда.

Биһиги уолбут

Биирдэ өйдөнін көрбүтэ —

Уот Кулаан эмиэ кэлбит.

«Үстэн биирбит буолуо!» — дии-дии,

Ый ордуга отут хонукка диэри

Охсуһа сылдьыбыттара:

Сир ийэ киинин

Симииччэхтээх* уу курдук

3180 Илби тэпсэн бардылар,

Дойду иэнин

Туос тордуйа курдук

Ньоймолдьуччу* тэпсэн бардылар,

Байҕал уутун

Баал оонньоттулар,

Дьааҥы уутун

Таһымнатан бардылар.

Оҕо Дьулаах бухатыыр

Хахай кыыл курдук

3190 Хаһыытыы турда,

Өксөкү кыыл курдук

Үөгүлээн дьигиһиттэ.

Сүүс бииринэ хонугар

Сүлүгүр диэн сэбин

Хаппар кУҥуттан

Хаһынан ылла,

Уот Кулаан бухатыыры

Дэйбэҥнэтэн баран

Чэчэгэйгэ сырбатта,

3200 Онто буоллаҕына

Ордооттуу түһэн баран

Охтон түстэ.

Дьэ ити кэнниттэн,

Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыры

Тэриэлкэ эт саҕаны

Тэлитэ сынньан барда,

Хобордоох эт саҕаны

Хоҥута сынньан барда,

Солуур эт саҕаны

3210 Сулбурута сынньан барда.

Суол ыта мустан

Суум бөҕөнү таттылар,

Бөрө бөҕө түмсэн

Міккүөр бөҕөнү түһэрдилэр,

Суор көтөрдөр

Сууму тартылар.

АҤылахха бырахпыта —

Аппаччы сытыйда,

Үллэччи сытыйда,

3220 Үрэххэ бырахпыта —

Охсуһуу бөҕө

Илбиһэ кэҥээтэ,

Кырбаһыы бөҕө

Кырыга кытаатта.

Биһиги уолбут

Тэптэҕин аайы

Тэмтэритэн барда,

Кырбаатаҕын аайы

Кыланнарар буолла,

3230 Оҕуурдаах* сиргэ

Охторо сыста,

АҤхай сиргэ

Ат гынна.

Сири сэттэ былас

Быһа быраҕан түһэрдэ,

Үрдүнэн үрүө кумах

Өрүкүс гынна.

Түөһүн тылыттан

Дьөлө үктээн туран,

3240 Дьэбин сиэбит боробулуохатын курдук

Дьэбиннээх баттаҕыттан

Үс төгүл эрийэ баттаан ылан,

Моонньоох баһын

Булгу тардаары турдаҕына,

Хаас Бас Даадарчахаан бухатыыр

Эт бэрдэ хараҕыттан

Хараҕын уута ыһылла-ыһылла,

Көрдөһүүлээх буола сытта:

— Дьээ-буо! Дьээ-буо!

3250 — Иэ-татай эбит, оҕолоор!

Эн обургу

Кырбыырыҥкытаатар,

ОхсорУҥ ороскуоттуур,

Тэбэргинэн тэмтэритэр,

Атахтыыргынан алдьатар,

Өттүктүүргүнэн олорор

Бэйэлээх эбит буоллаҕыҥ!

УҤуоҕУҥ үүттээх,

Этиҥ саастаах,

3260 Баһыҥмэйиилээх буоллаҕыҥ!

Суос-соҕотох

Чохчойон ииктиир

Кыыс дьахтар туһуттан

Ороскуоппут улаатан,

Иэдээммит элбээн,

Эриэн ыт элэгэр,

Күөрт ыт күлүүтүгэр

Бардыбыт буолбаат!

Дьэ, эн биһикки

3270 Атастыы буоларбыт буоллар,

АҤаардастыы аатыран,

Сөбүлүүр дьахтарбытын

Тэҥсигинэн туттаран

Ылыа суох этибит дуо?!

Дойду толомон ньууругар

Туналыттар Куока эрэ

Үөскээбит курдук

Үлүгэрэ буоллаҕай!!!

Дьэ онон,

3280 Сыаналаатар даа

Сыаналыа диэн,

Толкуйдаатар даа

Толкуйдуо диэн,

Хойох дууһабын

Көмүскүө диэн,

Халыҥдууһабын

Харыһыйыа диэн,

Дьоллоох дууһабын

Тоһутуо суоҕа диэн,

3290 Толкуйдаан сытаммын

Манныгы этэбин:

Туналыттар Куоканы

Хайабыт да ылбакка

Малыйан хаалыах,

Хаба ортотунан

Хайа тардан кэбиһэн баран,

Баһын диэккитин эн ыл,

Атаҕын диэккитин мин анатыам.

Ол гынан баран,

3300 Төттөрү-таары суорумньулатан

Биирбит урут дьиэлэнэрин туһугар,

Эйигин сирдэхтэринэ — мин ылыым,

Миигин сирдэхтэринэ — эн ыл.

Ол курдук кэпсэтэн,

Ороскуоту оччотон,

Суот туоска

УҤа эрбэхпит хаанын

Биир сиргэ бэчээт ууран,

Бөҕөтүк иллэһэн кэбиһиэх!

3310 Миигин да өлөрөн,

Ат мииҥниэн^{^[53]} суоҕа,

Аат да ылыаҥ суоҕа.

Дьэ, итинэн этэрим бүтэр

— диэн сыппыта үһү.

Онтон биһиги уолбут

«Дьіксө даҕаны

Тумса туустаах,

Айаҕа абалаах» — дии санаан баран,

Моонньоох баһын

3320 Булгу сөрөөн ылан,

Дьоһуннааах чаллах тиити

Тосту тардан ылан,

Бэрт бухатыыр бэйгиэлээбит

Бэлиэтэ буоллун диэн баран,

Баһын лэкэччи кэтэрдэн кэбистэ.

Дьэ ити кэнниттэн,

Уот Кулаан бухатыыр

Уһукта биэрдэ;

Кутаалаах уотунан

3330 Уһуутаан кэбиспитэ —

Аан дойдуну

Өрт уота буолан

Өрө салаан бачыгыратта.

Оҕо Дьулаах бухатыыр

Өрө сүүрэн тиийэн:

— Абааһы уолун атамааттарын,

Көстүбэт уолун күүстээхтэрин

Дьаардаах эккитин тарҕатыам,

Куордаах эккитин ыскайдыам,

3340 Күкүр мУҥунан

Күрдьэҕэлээх эккитин үллүктүөм, — диэн баран,

Сүүс бууттаах сүллүгэһинэн

Үлтү сынньан барда.

Сахсырҕа бөҕөтө

Саккырыы тоҕунна,

Хомурдуос бөҕөтө

Холобура суох хостонно,

Үгүс дойду үрдүнэн

Өйдөөбөтөх үгүс үөнэ

3350 Үімэхтээн таҕыстылар.

Дьэ ити кэнниттэн,

Ыгылыйбыт киһи быһыытынан

Ыксарытык үөгүлээн,

Кыһаллыбыт киһи быһыытынан

Кытаанахтык кыланан,

Уот Кулаан бухатыыр

Ырыа-ынчык буолан сыппыта үһү.

Биһиги уолбут

Үөһээ дойдуттан,

3360 Кый былыт кырыытын диэккиттэн

Лыгыахтыыр саҥаны истибитэ

Саманнык саҥарар эбит:

Лыгыах-лыгыах!

Алакы-алакы!

Тыырт-таарт!

Улуу дойду

Улаҕытыгар олохсуйбут

Уот Кулаан убакабын

Өрөһүлтэтэ суох өлөрөөрү,

3370 Сэрэтиитэ суох сиэри кыммыт

Эбит буоллаҕа.

Улуу дойду Уҥуоргутун

Улгумнук уккуйан тиийэр

УҤаайыыта суох

Улгум сиэр аттаах

Уорааннаах сутуруктаах

Оҕо Дьулаах бухатыыр!

Көхсүө өһөҕүн

Дьөлө түһэммин,

3380 Түөһүө тылынан

Курдары тахсарбар... — диэн

Хараҥ тыас тыаһа

Супту суйулаан түстэ.

Өлүү болдьохтоох,

Үтүгэн төрүөхтээх,

Халлааны кытта

Хабыдыһа турар

Туруук таас хайаҕа

Куруппа курдук

3390 Үлтү түһэн хаалла.

Биһиги уолбут

Кэнники көрбүтэ —

Өлөр-өлүү киргилэ эбит.

«Көр эрэ, доҕоор!

Үіннүүн-күрдьэҕэлиин бары

Өлөрөөрү кыммыттар эбит» — диэн

Дьіксө өрө күүһүрэн туран,

Уот Кулаан бухатыыры

Өлөрөр быһыынан

3400 Үлтү сынньан барда.

Уот Кулаан бухатыыр,

Хотторбут киһи быһыытынан,

Хараҕын уута

Аллараа дойдуга

Дьөлө сойуодуйан түстэ,

Ол түспүт суола

ОҤойон хаалла.

Биһиги уолбут

Кэнэҕэскитин кэнэҕэскэ

3410 ОҤойо сытыа диэн,

Уот Кулаан бухатыыры

Мүһэтин быһаттаан ылан,

Симэттии турда.

Онтон туран,

Туруук хайаларын

Турута тыытан ылан,

Аллараа дойдуттан

Толору хаалаан таһаарда,

«Кэнэҕэстэн кэнэҕэскигэ диэри

3420 Аллараа дойдуттан

Алдьарҕайдаах^{^[54]} аргыардар

Аргыый быктыннар» — диэтэ.

«Дьэ,

Өлөрөрүм үксээтэҕэ,

Алдьатарым элбээтэҕэ» — диэн,

Соҕотоҕун да буоллар,

Сото кээһинэн дьондос кынна,

Бүөр баттанан

Мөлбөс кынна,

3430 Быар куустан

Быакас кынна;

«МУҥуруйан мохсоҕол,

Хабыалыыр хардааччы

Мин буоллаҕым!» — диэн

Хахайдыы хаһыыран,

Өксөкүлүү үөгүлээн

Бүтээтин кытта,

Чыҥха хоту диэккиттэн

Дохсун буурҕа түһэн,

3440 Үрүө былыттар

Өрө күүрэн таҕыстылар,

Босхо былыттар

Мунньустан бардылар.

Орто дойду

Ото-маһа

Тохтон саккыраан барда,

Аан дойду айгыраата,

Туруу дойду туллаҥнаата,

Халыҥтыата

3450 Хара буорунан илгистибит^{^[55]},

Үс хонук туххары

Өйүн-дьүүлүн булбатах

Ала холорук сатыылаата.

Үөһэттэн үүрүллэн дуу,

Алларааттан айыллан дуу,

Орто дойдуттан оҥостон дуу,

«Туох ааттаах буоллаҕа» — диэн

Тула көрүммүтэ:

Чыҥха хоту диэккиттэн

3460 Сытыы кымньыы тыаһын курдук

Ат туйаҕын тыаһа

Хабыгыраччы айаннаан кэллэ.

Онно доҕоор,

Уон ассыын

Ууннары аспыт усталаах,

Үс саһаан

Өрө аспыт үрдүктээх,

Тоҕус саһаан

Тохтон намылыһан түспүт

3470 Тор ньылҕаһын кутуруктаах,

Икки өттүнэн

Силэллэн түспүт

Сэттэ былас сиэллээх,

Ойоҕоһун ортотугар диэри

Орохтоох систээх,

Уордаах Дьөһөгөй

Уунан биэрбит,

Үүрүллэн-үтүрүллэн үөскээбит

Үрүө кэрэ аты көрө биэрдэ.

3480 Дьоллоох арҕаһыгар,

Дьогдьойор саалыгар

Тимир босхоруут ыҥыырыгар олорон,

Биэс былас биэкэйэр бииллээх,

Алта былас доро буурай сарыннаах,

Уолан тиит курдук уллуктаах,

Хаппыт тиит курдук харылаах,

Бэрт тиит курдук бэрбээкэйдээх,

Кээһиллибит от курдук

Кэскиллээх кэтэхтээх,

3490 Лүөкэ тааһы

Түөрэ аспыт курдук

Төгүрүк сүүстээх,

Хамчаакы эбэм киэнин

Харыһылыктаах киистэрин

Хардарыта туппут курдук

Хара тэрбэркэй хаастаах,

Атыыр кырынаас курдук

Аламандьыччы көрбүт,

Түнэ киэнэ түүнүктээҕинэн,

3500 Саары киэнэ саарыктааҕынан таҥныбыт,

Сахаттан саарбах уһулуччу,

Киһиттэн кэриминэн кэрэ

Киһи кэлэн турарын көрдө.

Туттарга туох сэптээҕий диэн

Туһулаан көрөн турта:

Томоон дойду туоһа туостаах,

Ньиэрпэ балык муоһа уорҕалаах,

Хахай кыыл уорҕата киристээх,

Уон көскө тэбэр

3510 Оноҕос саалаах;

Оҕо тугуй диэн

Одуулаан көрбүтэ:

Тоҕус тойон хотоҕойо холбоммут

Сомоох тиит киилэ умнастаах,

Төбөтүгэр тиийэн эбиэннээх,

Уон оҕу ыырааҕын быыһыгар

Кыбытан тутар эбит.

Ол кэнниттэн

Тимир дьогдьуур ыҥыырыттан

3520 Түһэ биэрэн баран,

Хатааһын чолбонун курдук

Хардарыта көрөттөөн туран,

Саманнык диэн

Саҥара турта үһү:

— Дьээ-буо! Дьээ-буо!

Улуу дойду Уҥуоргутун

Уккуйан тиийэр

УҤаайыта суох

Улгум сиэр аттаах

3530 Уорааннаах сутуруктаах

Оҕо Дьулаах бухатыыр

Тус айанын суолугар

Тоҕо туора турдУҥ,

Киэҥ айанын суолугар

Кэрбэҥ* буоллУҥ?

Кэс тылгын кэпсээ,

Айыы айаххынан амалый,

Наадаҥ туохханый,

СоругУҥ тугуй,

3540 Ким кэл диэбитигэр кэллиҥ?

Улуу сырыыбын уталытыма,

Архан айаммын аймаама,

Дьэ, түргэнник кэпсии оҕус! — дии турда.

Биһиги уолбут буолааччы,

Буруйа суох киһи быһыытынан,

Алҕас иһиттэ;

Кини да

Киэҥ сорукка,

Кэскиллээх наадаҕа

3550 Киһиттэн ордук кыһаллан

Кэлэн истэҕэ дии санаабата.

Ол эрэн,

Саманнык диэн

Саҥалаах буолла:

— Дьээ- буо! Дьээ-буо!

Үс халлаан

Үрүт өттүттэн

Үүрүллэн түспүт

Үгүс наадаҥ тугуй,

3560 Орто дойдум

Оломун булар

Ордук соругУҥ тугуй,

Үргэл Тойон улахан уола

Үүт кэрэ аттаах

Үрүө Кыыртык бухатыыр?!

Соруккут даҕаны

Соҕотох буолбаат,

Наадаҕыт даҕаны

Чахчыта биир буолбаат:

3570 Түнэ Сыалыйа

Дьохсоҕоллой Баай тойон

Күн анныгар

Күдьүүһэ буолбут,

Буор үрдүгэр

Булуута буолбут,

Дьоллоохторго анаммыт

Туналыттар Куо

Туһа диэн истэҕин дии эгинэ!

Мин инникибин,

3580 Эн кэнникигин.

Дьэ онон,

Ил-эйэ иннинэ

Эн ыл диэмээри турабын,

Көмүөлэтин иһигэр

Көҥүллүөм суоҕа,

Дойдутун ортотугар

Долуой тохтуом суоҕа!

Айыы кыыһа

Атыыта буолбут

3590 Хагдаҥ эһэ

Хааннаах баһын туһугар

Харыс сири халбарыйыма,

УллУҥах сири

Уларыйа сылдьыма!

Дьэ онон,

Туналыттар Куону

Кыайбыт эрэ кыаныаҕа,

Хоппут эрэ хоҥноруо!!! — диэн

ЭҤсээтин кытта,

3600 Үүт кэрэ аттаах

Үрүө Кыыртык бухатыыр

Охтоох саатын

Сулбу тардан ылан,

Биһиги уолбут диэки

Туһулаан баран

Тардан оҥостон эрдэҕинэ,

Биһиги уолбут

Хапсаҕай оҕо буолан,

Ааҕа ытыһыгар түһэрэн ылла.

3610 Ол кэлин өттүгэр,

Кыныйа этинэн

Кырбаһан бардылар,

Бэлэм соҕустук

Бэрбээкэйдэриттэн ылсыһан,

Хап курдук

Харыларыттан хапсан

Хааннааҕынан хаахтастылар,

Симэһиннээҕинэн силлэстилэр;

Ый отут хонукка диэри

3620 Охсуһа турдахтара үһү.

Ити туран

Эт бастаах иҤиирдэрэ

Иэгинийэн^{^[56]} барда,

Сыа бастаах сындааһыннара

Сылайан барда,

Дойду иэнэ

Долоҕуйан барда,

Сир иэнэ

Иэгэлдьийэн барда.

3630 Ити кымньыытын

Кэлин өттүгэр,

Үргэл Тойон улахан уола

Үүт кэрэ аттаах

Үрүө Кыыртык бухатыыр

Оҕотун уоскутан

Итинник диэн

Этэ турбута үһү:

— Дьээ-буо! Дьээ-буо!

Эриэккэстик ииристэхпит,

3640 Олоҕо суохтук охсустахпыт.

Охсуспуппут да иһин,

Уон да сылга

Уурайыахпыт суох.

Онон манныгы этэбин:

Үөһээ үс халлаан үрдүгэр

Үрүө Айыы тойон улахан уола

Үрүө күн алын өттүгэр,

Таҥара үтүгэн түгэҕэр

Түһэн төннөр

3650 Күүстээх аата

Көмүс Хоҥоруу диэн,

Күн анныгар кини курдук

Күндү көмөҕөйдөөх^{^[57]} суох,

Күндү көмүс балтын аҕаларын

Көһүтэн көрүүй.

Онон,

Барыгытын баһыйан,

Куоппутун ситэн

Эргийэн тиийэн кэллэҕинэ,

3660 Сөмүйэҕинэн сүүмэрдээн,

Хараххынан хайҕаан,

Күннээх аата

Көмүс Хоҥоруу барахсанныын

Аҕыс уоҥӨутун ааһыаххытыгар диэри

Арахсыспат атастыы,

Тоҕус уоҥӨутун туолуоххутугар диэри

Торҕуохтаспат^{^[58]} доҕордуу буолан,

Уйалаах оҕо олоҕо,

Күрүөлээх сүөһү кэскилэ буолан,

3670 Кэнэҕэскигэ диэри

Кэнчээрилээн үөскүүр

Кэрэ бэлиэ ыччаттар

Кэскиллэрин тэрийиэх этигит.

Дьэ онон,

Кэлин да өттүгэр

Ииссиэ суох буолаҥӨыт,

Ил-эйэ оҥостоҥӨут,

УҤа тойон эрбэххит хаанын

Илиим тыҥыраҕын саҕатыгар

3680 Уурталаан кулУҥ.

Ити кэннэ

Эппит тылгын кэһэн

Ииссэр буоллаххына,

Төбөҕүт өргүүрүттэн

Дьөлө кытаахтаан ылан,

Түгэҕэ биллибэт

Муора эбэ хотуӨҤа

Таҥнары кыйдаталыаҕым.

Ону сэрэппэтэҕэ диэйэҕит!

3690 Дьэ, быралыйар быраһаайдарыҥ!!! — диэн баран

Үөһээ дойдуга

Үс түүннээх күн

Өрө көтөн күпсүйэ турта үһү.

Онуоха буоллаҕына,

Орто дойду

Күнэ-ыйа биллибэт буолан

Күдэринтийэн хаалла,

Ити кэнниттэн

Үгүс кэпсэтиитэ суох

3700 Үрүө-тараа бардылар.

Үүт кэрэ аттаах

Үрүө Кыыртык

Кэлбит суолун диэкки

Барбыт суола

Бадааҕа^{^[59]} биллибэт буола

Банаһа түстэ.

Биһиги уолбут

«Иирээн бөҕө эҥээрдэттэҕим,

МУҥ бөҕөнү

3710 Муннубар диэри,

Сор бөҕө

Сотобор диэри охсулуннаҕа» —

Дии санаан турдаҕына,

Тус илин диэккиттэн

Сылаас куйаастар

Сытыытык сыламнаан бардылар,

Үрүө былыттар

Өрө үөмтэрэн таҕыстылар;

Ол турдаҕына,

3720 Сайаҕас салгыттар

Сабыта оҕустулар,

Сылаас көбүөр курдук

Муустар тохтон саккырастылар.

— Илэ балай эбит, оҕолоор!

Атым барахсан

Сомоҕо тиити

Тосту тутан ылан,

Оҕус булгу охсуллубут

Икки өттүнэн үөстээх

3730 Сытыы кылыс диэн быһаҕынан

Төбөтүн ыһыылыы кыһан баран,

Сүүрбэ биэс саһаан дириҥнээн,

Тоҕус саһаан туоралаан,

Уон саһаан усталаан

Улуу дьаама хаһан,

Үрдүгэр киспэ титиригин тэлгэтэн,

Күөх муоҕунан тордуулаан,

УҤуор-маҥаар өттүнэн

Уолусхан киһи

3740 Уунан тиийбэт

Сиэгини охсон кэбистэ.

Утаакы соҕус буолаат,

Улгум сиэр ат барахсан

Онно-манна

Уончалыы саһааҥҥа уурталаан,

Тилигирэччи ойуолаан

Тиийэн кэлээт,

Тэп бааччы ыстанан кээстэ.

Бэйэтэ буоллаҕына

3750 Ат көнтөһүн устатынан

Астаран иһэн,

Таба ойбокко

Дьаама ортотугар түстэ,

Биһиги киһибит бииргэ түһүстэ.

Таныытыттан ылан,

Баһын үс төгүл эрийэ баттаан

Булгу тардан ылла да,

Дьаама Уҥуор элиттэ;

Сулбу ойон тахсан

3760 Атын самыытыгар нөргүйэн кээстэ,

Ата буоллаҕына

Үс төгүл байааттаан ылла.

Атын үөһэ олоро түстэ,

Уурдаран оҕустарда,

Сиэллэрэн дьиһигиттэ.

Илин атаҕынан бүдүрүйбэккэ,

Кэлин атаҕынан кэхтибэккэ,

Айыыһыт суола

Амарахтык аһыллыбыт,

3770 Иэйиэхсит суола

Эйэҕэстик көссүбүт

Туруу дойдута

Үс ый тоҕуһуон хонугар

Түүнэ сыалыйа

Дьохсоҕоллой Баай Тойон

Сиэлэн сиппэт кэйдэм таас тиэргэнигэр,

Тоҥкуччахтаан туораабат

Тобулу таас тиэргэнигэр

Тохтуу биэрдэ.

3780 Халлааны кытта

Халҕалаһа турар

Саантаар таас күүлэҕэ

Хааман кэлэн,

Кыһалҕалаах киһи

Кыайан аспат

Кындыа кыһалҕа халҕанын

Тэлэйэ баттаан киирэн,

Түнэ сыалыйа Дьохсоҕоллой Баай Тойон

Оронун анныгар

3790 Бэдэр тириитэ бэриинэҕэ,

Үүс тириитэ үллүккэ

Олоро түстэ.

Суон саалынан

Сомос кээстилэр,

Халыҥхаһаны

Хайыта быстылар,

Хараҥарбыт киһи быһыытынан

Харыыта суох

Хаалыы олордо,

3800 Көмүрүө Уҥуоҕунан

Көмүс түөһүн,

Көҕүөр кымыһынан

Күндү түөһүн,

Көхсүн кэҥэттэ.

Ол кэнниттэн

Саманнык диэн

Саҥалаах буолта үһү:

— Дьээ-буо! Дьээ-буо!

Эрэй бөҕөнү эркимминэн,

3810 ЭҤэрбинэн силэйэн,

Кыһалҕа бөҕөнү

Кырыыбынан аалсыһан,

Үлүгэр бөҕөнү,

Алдьархай бөҕөнү адаҕыйан,

Адьарай аргыстанан,

Үөдэн эҥэрдэнэн

Эргийэн тийэн,

Дьэ мин,

Эн көрдөөн күһэйбиккин

3820 Бу диэн

Булгу тардан,

ЭһэкээӨӨин булаан^{^[60]} кэллим.

Уордаах эһэ

Адьырҕа баһын

Аҕал диэбиккин

Аҕаллым.

Дьэ эрэ,

Эрэннэрбит тылгын

Тугунан толороҕун,

3830 Киминэн ситэрэҕин?

Илбиһирэ эрэйдэнэн,

МУҥутуурдук мУҥнанан

Эргийэн тийэн кэллим.

Дьэ,

Кимтэн кииннээххиний,

Хантан хааннааххыный,

Туймууланан туругурбут

Туруу дойдУҥ ханнаный,

Айыллан үөскээбит

3840 Аан дойдУҥ аата кимий?

Орто дойдуттан

Күөрэйбитиҥ дуу,

Аллараа дойдуттан

Айгыстан тахсыбытыҥдуу?

Уолумтуо уулаах

Хаан далай киэлитин булар

Хатыыс балыктаах,

Хараан этэр кэҕэлээх

Хара буор үктэллээх,

3850 Өрөөн этэр эриэн өтөннөөх

Үрүө кумах үктэллээх,

Ураан^{^[61]} муостаах

Уһун түүлээх баайдаах,

Аҕыс мүһэлээх

Сырдык түүлээх

Сыспай сиэллээхтэн

Үс саха

Үөрдүһэн үөскээбит,

Түөрт саха

3860 Түһүлгэлээн үөскээбит,

Орто дорсун дойду

Ортотугар олохсуйбут

Урааҥхай саха

Уларыйбакка үөскээбит

Утума буолабын.

Ким диэн ааттааххыный диэтэргин,

Биэс улууска бэйдиэлээбит

Бэргэн аатым,

Сэттэ улууска тэнийбит

3870 Туйгун аатым,

Тоҕус улууска туолбут

Туйгун сураҕым:

Илин дойду Уҥуоргутун

Уккуйан тиийэр

УҤаайыта суох

Улгум сиэр аттаах

Уорааннаах сутуруктаах

3878 Оҕо Дьулаах бухатыыр диэн буолабын!^{^[62]}

^{^[1]} ...мындаатыгар...

^{^[2]} Охтон...

^{^[3]} ...мындаатын

^{^[4]} ...маҥан..

^{^[5]} Холбоҕолдьуйа...

^{^[6]} ...киэлитигэр...

^{^[7]} ..мунаара...

^{^[8]} Арҕаһын...

^{^[9]} Баайар...

^{^[10]}Дьорҕойор...

^{^[11]}...боҕуруолаах...

^{^[12]}...мунаара...

^{^[13]}...истиэнэлэнэн...

^{^[14]}Кытыт...

^{^[15]}...өҥкөөҥнүү...

^{^[16]}Эйигинньиктиин ...

^{^[17]}… тиэриллэн

^{^[18]}Муҥутаан...

^{^[19]}… долоҕодоһун...

^{^[20]}... ортотуттан

^{^[21]}...ыйанан...

^{^[22]}Алаатаатаҕа...

^{^[23]}Уордайдар

^{^[24]}… алдьанан

^{^[25]}… майгытын

^{^[26]}Чээрэтинэн..

^{^[27]}Батыйанан...

^{^[28]}...маҥан...

^{^[29]}Сүллэр...

^{^[30]}… сүөһүлээх

^{^[31]}Хайдах…

^{^[32]}Өс хоһооно

^{^[33]}... арсыын...

^{^[34]}...маҥан...

^{^[35]}...маҥан...

^{^[36]}… мөҥүөр...

^{^[37]}... холобурдааҕы...

^{^[38]} Өмүрэр...

^{^[39]} Нөрүөннээх...

^{^[40]}Уҥа...

^{^[41]}... барбытын

^{^[42]}Баһаам...

^{^[43]}...оттон...

^{^[44]}Мыраан...

^{^[45]}... тордуоҕунан...

^{^[46]}... дьааһах...

^{^[47]}...анараатыгар...

^{^[48]}... мойбордоох

^{^[49]}Суорумньу...

^{^[50]}...ити...

^{^[51]}... маҥан...

^{^[52]}Сантаҕар...

^{^[53]}...миинньиэҥ...

^{^[54]}Алдьархайдаах...

^{^[55]}... илгиһиннэ

^{^[56]}Иэнигийэн...

^{^[57]}... көмөгөйдөөх...

^{^[58]}Тордуохтаспат...

^{^[59]}Бадаҕа...

^{^[60]}Булан...

^{^[61]}Ураа...

^{^[62]}3869 стр. рукоп. олоҥхо бүтэр, онон Уорааннаах сутуруктаах Оҕо Дьулаах бухатыыр диэн эбии сурулунна.

Улгум сиэр аттаах уорааннаах сутуруктаах ОҔО ДЬУЛААХ БУХАТЫЫР

Улгум сиэр аттаах

уорааннаах сутуруктаах

ОҔо Дьулаах бухатыыр

Центр народного творчества "Эйгэ"

имени Е.М.Поликарпова