Чуукаарга култуура сайдыыта

1930 – 1931 сылларга эргэ таҥара дьиэтин көтүрэн нардом онорбуттара. Ол нардомҥа араас концертар, мунньахтар, биэчэрдэр, доклад ааҕаллара, дьон, ыччат бөҕөтө мустара, таhынааҕы нэhилиэктэн кытта кэлэллэрэ. (Петров Г.С. «Күн күлүмүн суhума»)

Ааҕар балаҕаҥҥа сэбиэдиссэйинэн үлэлээбиттэрэ:

Николаева Мария Михайловна – 1.09.1945 - 31.08.1946

Андреев Николай Михайлович – 1946 – 15.02.1947

Андреев Софрон Николаевич – 15.02.1947- 30.03 1948

Петрова Евдокия Никитична – 30.03.1948 – 15.10.1948

Иванова Вера Ивановна – 15.10.1948–25.11.1951

Тыа хаһаайыстыбатын артыалын тэрийэллэрэ, араас лекциялары ааҕаллара, Улуу Өктөөп, Кыhыл армия үбүлүөйдээх сылларын күүскэ бэлиэтииллэрэ, ыччаттар мустаннар ыллыыллара, киинэ көрөллөрө.

Сельскэй кулууп буолбут. Онно сэбиэдиссэйинэн Иванов Иван Васильевич сэтинньи 17 күнүгэр 1951 сыллаахха киирбит. 1952 сыллаахха кулууп тутуллубут.

Чуукаарга1957 сыллаахха электричество тардыллыбыта. Кулууп тутуллубут. Күhүн, 1965сыллаахха Кубалаахтан таҥара дьиэтин көтүрэн аҕалан, кулуубу кэҥэтэн биэрбиттэр, оччолорго директор Семенов П.В. Ити сылтан сельскэй кулууп дьиэтэ буолан 1985 сылга диэри улэлээн ньиргийэ турбута.

1957 г.- сельский клуб

1969 г.- сельский дом культуры

1984 г.- клубная централизованная система (СЦКС).

1992 г.- Культурный центр «Эйгэ».

2007 г.- Культурный центр «Эйгэ» и его имущество переданы в МО «Чукарский наслег»

2009 г.- Муниципальное учреждение Культурно-спортивный досуговой центр «Эйгэ».

2011 г.- Муниципальное бюджетное учреждение Культурно-спортивный досуговой центр «Эйгэ».

Бастакы хамсыыр киинэ 1932 сыллаахха кэлбит. Киномеханиктарынан араас сылларга Чуукаарга үлэлээбиттэр:

Тихонов Василий Алексеевич– 14.07.1951- 31.12.1953, кэлин эмиэ киирэн 02.06.1955 дылы үлэлээбит.

Кутанова Марфа Павловна – 05.10.1954

Прокопьев Василий Александрович (Малдьа5ар) - 01.08.1955 - 20.11.1955

Афанасьев Николай Дмитриевич - временно

Михайлов Егор Ильич - 25.06.1960 – 15.11.1960

Васильев Петр Иннокентьевич -временно

Иванов Роман Яковлевич

Евсеев Алексей - 1960 - 1962

Аммосов Семен (Кырааска Сэмэн)

Николаев Данил Иванович

Тимофеев Иннокентий Николаевич

Сачарысова Валентина Семеновна

Егорова Марта Семеновна үлэлээбиттэрэ.

Араас кэмнэ Чуукаар кулуубугар үлэлээн, бэйэлэрин суолларын-иистэрин хаалларан ааспыт дьоннорбут.

Директордар:

Иванов Иван Васильевич – 25.11.1951 - 01.01.1954

Турахов Николай Павлович – 01.01.1954 – 05.06.1955

Петрова Олимпиада Еремеевна – 05.06.1955 –01.06.1957

Афанасьев Иван Николаевич – временно с 01.06.1957

Николаев Данил Михайлович – 20.07.1957

Александров Николай Николаевич – 1959

Токусаров Максим Данилович – 05.06.1959

Васильев Петр Иннокентьевич - 15.11.1962 – 25.12.1962

Саввинов Андрей Дмитриевич – временно

Семенов Петр Васильевич – 15.03. 1963 –25.03.1964; 07.05.1965 – 11.11.1966;

Николаев Данил Михайлович – 5.09.1963

Павлов Василий Касьянович – 1.08.1964 – 01.01.1965

Семенов Семен Степанович – временно с 11.11 1966; 03.02.1969 – 15.08.1969;

Егоров Семен Степанович – 11.03.1967 – 20.05.1967

Семенова Анна Ильинична – с 23.05.1967

Иванов Анатолий Гаврильевич - до 16.05.1968

Сеялов Николай Николаевич – 16.05.1968 – 01.10.1968

Нюргусов Иван Иванович – 08.10.1968 – 10.01.1069

Казакова Ирина Егоровна – 10.01.1969 – 03.02.1969

Поликарпов Егор Михайлович – 15.08.1969 – 1970; 01.09.1980- 01.02.1982;

Осипов Иван Григорьевич - 1970- 24.09.1971

Тимофеева Татьяна Афанасьевна – 24.09.1971 - 15.05.1972

Николаев Аркадий Прокопьевич – 15.05.1972 – 30.06.1973

Андреев Иван Николаевич – 15.06.1973 – 12.07.1980; 1989 – 2004;

Афанасьев Николай Дмитриевич –временно 11.06.1974

Николаева Раиса Павловна – 12.07.1980 – 01.09.1980

Иудина Галина Васильевна – 01.02.1982 – 01.09.1982

Николаева Валентина Васильевна - 04.01.1984 – 15.10.1984

Кыппыгыров Валерий Николаевич – 26.12.1984 - 1989

Назаров Константин Валерьевич - 2004-2007

Федорова Лариса Семеновна 2007сылтан директордыыр.

Специалистар:

Тартыева Татьяна Николаевна

Николаева Раиса Павловна

Иванова Валентина Васильевна

Иннокентьев Петр Петрович

Антонова Надежда Васильевна

Алексеева Марианна Михайловна

Николаева Анна Михайловна

Иванов Игорь Иванович

Никифорова Дария Дмитриевна

Иудина Галина

Васильев Егор Иванович

Владимиров Эдуард Иванович

Васильев Владимир Егорович

Афанасьев Павел Васильевич

Степанов Вячеслав

Харлампьева Изабелла Константиновна

Михайлова Варвара Алексеевна

Николаева Татьяна Григорьевна

Горохова Снежана Юрьевна

Казакова Надежда Степановна

Ыччат лидердарынан,сорохторо кылгас кэмҥэ, үлэлээн ааспыттара:

Сергеева Татьяна

Григорьев Николай

Владислав Анреевич

Иванова Зоя Никифоровна

Жирков Дмитрий Захарович

Данилова Агафья Николаевна

Афанасьев Саргыл Семенович

Степанов Андрей Петрович

Семенова Анна Николаевна

Афанасьев Афанасий Афанасьевич

Назарова Сардана Афанасьевна

Назарова Нюргуяна Афанасьевна

Андреева Сардаана Вадимовна

Иннокентьев Иван Николаевич

Васильев Иван Владимирович

Иннокентьева Прасковья Аркадьевна

Васильева Сахая Викторовна

Иванов Самуил Александрович

Марсысова Марина Николаевна

Сымытова Евдокия Васильевна

Охранниктар:

Николаев Руф Николаевич

Григорьев Ермак Михайлович

Пыргарь Иван Павлович

Семенов Николай Николаевич

Николаев Гаврил Прокопьевич

Иванова Ульяна Артемовна

Васильев Евгений Русланович

Тихонов Руслан Александрович

Андреева Надежда Семеновна

Степанов Евгений Данилович

Кириллина Елена Николаевна

Кириллин Руф Васильевич

Федоров Юрий Николаевич

ИСТОПНИК

Николаева Евдокия Федоровна

Техническэй үлэһиттэр:

Кушатова Мария

Казакова Ирина Егоровна

Андреева Айталина Егоровна

Назарова Светлана Николаевна

Егорова Линаида Христофоровна

Егорова Нина Николаевна

Гурьева Мария Николаевна

Горохова Татьяна Семеновна

Попова Мария Васильевна

Данилова Аида Николаевна

Кириллина Елена Николаевна

Ахтан, санаан ыллахха…

Саҥа кулууп 1985 сыллаахха тутуллубута. Оччолорго директорынан Кыппыгыров Валерий Николаевич үлэлээбитэ.

Мин, Чуукаар кулуубугар методиhынан үлэлии киирэрбэр 1991 сыл сайыныгар Андреев И.Н. директордыыра, худругунан Алексеева М.М., АКБ экология методистарынан Поликарпов Е.М. уонна Иннокентьев П.П., библиотекарынан Андреева Т.Н., уборщицаларынан Егорова Н.Н., Горохова Т. С.,библиотека уборщицатынан Николаева В.Д. Оччолорго 11 буолан үлэлээбиппит, 5 специалист, 2 охранник, 3 уборщица, библиотекарь. Мин методиhынан киирбитим. Бары да нahаа тапсан үлэлээбиппит. Сүрдээх үчүгэй коллективка үлэбин саҕалаабытым, бары даҕаны «тугу эрэ гыммыт киhи» диэн саҥа идеялары көрдүүр кэмнэрэ этэ, миигин ытыстарын үөhэ түhэрэн ылбыттара. Методист буолан, киирээппин кытта миэхэ эдэр идеялаах, анал үөрэхтээх киhи киирдэ диэн араас өрүттээх мероприятиелары саҥалыы көрүүлээн, сценарий суруйан ыытыы, үлэ былаанын оҥоруу, саҥа программанан үлэни торумнааhын соруктара турбуттара. Үчүгэйэ диэн мин творчески үлэлиирбэр кыах биэрбиттэрэ, тугу да толкуйдаан ыытарбын өйүүллэр этэ. Баҕар ол кэмнэ харгыстары көрсүбүтүм буоллар бачча сыл культура эйгэтигэр үлэлиэм суоҕа буолуо. Алексеева Марианна Михайловналыын бэркэ тапсан үлэлээбиппит. Тылга үчүгэй буолан, миэхэ сценарийбын көннөрөн, сааhылаан биэрэрэ, өр сылларга комсомолга, общественнай үлэҕэ үлэлээбит буолан дьону кытта сатаан кэпсэтэрэ, түмэ тардара миэхэ саҥа үлэлиир киhиэхэ холобур буолбута.

Араас мероприятиялары таhымнаахтык ыытарга үлэлэhэрбит, хайдахтаах да концертары кыайа тутар этибит, тус-туhунан специализациялаах буолан ол биhиэхэ кыаллар этэ. Нэhилиэкпит дьоно 1000-тан тахса этэ, активноhа да үрдүгэ. Мероприятиеларга 200 миэстэлээх зал тобус-толору, өссө зал кытыытынан дьон туран көрөрө. Ыччат бөҕө элбэҕэ. Үчүгэй коллективка үлэлээбитим, кинилэртэн элбэххэ үөрэммитим. Ол саҕана национальнай культураны сөргүтүү, өбүгэлэрбит олохторун-дьаhахтарын тилиннэрии, норуот уус-уран айымньыларыгар болҕомто ууруу, оhуохайы өрө тутуу буолбута. Инньэ гынан, сахалыы «Эйгэ» культура киинэ диэн аат толкуйдаан, «Саха-айылҕа о5ото» - экологическай хайысхалаахпрограмма оҥорон дьонум иннигэр көмүскээбитим, бары ис сүрэхтэриттэн сөбүлээн ылыммыттара уонна олорор сирбитин чөл туруктаах, бултаах-астаах буоларыгар, ууларбыт, уулуссаларбыт ыраас буоларыгар туруулаhан үлэлээн барбыппыт. СӨ культуратын туйгуна П.П.Иннокентьев экология методиhынан санаатын, кыаҕын ууран үлэлээбитэ, күөллэри балыктааhыҥҥа, дэриэбинэбит ыраас буоларыгар, браконьердары утары үлэлэhэргэ улахан өҥөлөөх этэ. «Саамай ыраас, саамай кэрэ мин дойдум - Чуукаарым» диэн экология5а оройуоннай күрэхтэри ыытарбыт, республика5а экология көрүүтүн күрэҕэр иккитэ бастаан турабыт. Ыллыыр-туойар дьоммутун мунньан фольклорнай түмсүү тэрийэн, тойук, оhуохай киэhэлэрин ыытарбыт. Таhынааҕы нэhилиэктэрбитин ыҥыран кытынннарар буолбуппут. Кэлин улаатан-тэнийэн оройуоннай тэрээhиҥҥэ тиийэ үүммүтэ, хас сыл аайы ыытыллар оhуохай киэhэтигэр кубулуйбута. Онно өҥөлөөх дьоннорунан Андреев И.Н.,Иннокентьев П.П., Николаев С.Н., Николаев В.И. уонна өйөөбүт-өйдөөбүт киhибитинэн буолар оччолорго нэhилиэк баhылыгынан олорбут Н.Г.Осипов буолаллар. Ол сиэринэн, 2014 сылга «Оhуохай – айыы үҥкүүтэ» диэн СӨ норуотун хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ, оhуохайдьыт Николаев С.Н.сырдык кэриэhигэр, «Чуукаар нэhилиэгэ»МТ баhылыгын бирииhигэр ыытыллыбыт түөлбэ оhуохайыгар оройуоҥҥа бастаан 100 000 сертификат ылбыппыт.

Ханнык баҕарар нэhилиэк туспа туох эрэ уратылаах буолар. Чуукаардар уратыбыт диэн элбэх, үчүгэй ырыаhыттардаахпыт буолар. 70-с сыллартан олохсуйбут, СӨ культуратын үтүөүлээх үлэhитэ Поликарпов Е.М.курдук композитордаах буолан эбитэ дуу, араас ырыаhыттар үүнэн-сайдан кэллилэр. 2013 сыллаахха «Село поет - село живет» проекпыт культура министерствотын Гранын ылбыта. Бэйэтин бириэмэтигэр үлэлээн фонограммаҕа оҕолору эрчийэн, күрэхтэргэ бэлэмнээн кытыннаран, В.Е.Васильев–20ка эмиэ бэйэтин суолун-ииhин хаалларбыта. Кини үлэлиир кэмигэр «Мичилиhэр саҕахтар» - диэн оҕолорго кустовой ырыа күрэҕин ыыппыппытыгар Малдьаҕартан, Кировтан, Өҥөлдьөттөн кыттыыны ылбыттара. Кини оройуоҥҥа, республикаҕа толорооччу - ырыаhыт, автор быhыытынан биллэр этэ. Оччоттон билиннээҥҥи диэри ырыаны өрө тутан кэллибит, ол курдук, детсад оҕолоруттан, бэтэрээннэрбитигэр тиийэ тус-туhунан ырыа ансаамбылланан, оройуон, республика таhымыгар тиийэ кытта олоробут. Нэhилиэкпит иhигэр тиhигин быспакка араас таhымнаах тэрээhиннэр буолаллар.

2006 сылтан культура тэрилтэлэрин олохтоох дьаhалталар бас билиилэригэрбиэртэлээбиттэрэ. Мин 2007 сыл куhунуттэн директорынан ананан үлэлиибин. Ханнык нэhилиэккэ баhылык культура тэрилтэтин өйүүр да, ол нэhилиэккэ культура дьиэлэрэ тупсаҕайдар, хааччыллыылаахтар, үлэлэрэ-хамнастара сэргэх буолара саарбаҕа суох. Ол курдук, Назаров М.Н. баhылыктыы олорор кэмигэр 2008 сыл сайыныгар «Ньурба оройуона» МТ уонна «Алроса-Нюрба» ААК үбүлээннэр 3 мөлүйүөнтэн тахса сууммаҕа кулууп ис өттө капитальнай өрөмүөннэммитэ. Манна биhиги биир дойдулаахтарбыт, оччолорго Ньурба МР баhылыгын солбуйааччытынан үлэлээбит В.Г.Иванов, улуус кылаабынай экономиhынан олорбут И.П.Степанов уонна Чуукаар МТ баhылыгынан үлэлии сылдьыбыт Николаев А.П. улаханнык көмөлөспүттэрэ, өҥөлөрө улахан. Зрительнай зал ис өттүн үлэhиттэрбит бэйэлэрин күүстэринэн өрөмүөннээбиттэрэ, биhиги кырааскалаабыппыт. 2010 сылтан туhунан юридическай сирэй буолан, үппүтүн миэстэтигэр бэйэбит тыырыныахпытыттан ыла культура тэрилтэлэрэ материальнай өттүнэн хааччыллыыбыт биллэ тубуста. Кэнники сылларга материальнай базаны санардыыга күүскэ үлэлээтибит. Кулууп ис-тас өттүн саҥардыыга, киэргэтиигэ араас өрүттээх үлэлэр кэмиттэн кэмигэр бара тураллар. Биhиги сүрүн сыалбыт - нэhилиэк дьонун сынньалаҥын, иллэҥ кэмин кулуупка кэлэн атаарарыгар сөптөөх усулуобуйаны тэрийии.

Оччоттон бачча5а дылы кулууп үлэтин өйүүр дьоннорунан общественнай түмсүүлэр буолаллар. Ол курдук, мин саҥа үлэлиирбэр дьахтар комитета үчүгэйдик үлэлиирэ. Салайааччыларынан учууталлар Степанова В.Н., Олесова С.Н., детсад сэбиэдиссэйэ Назарова М.С.улэлии сылдьыбыттара. Ыччат лидердарынан ким кылгастык, ким уhуннук, Афанасьев С.С., Жирков Д.Д, Данилова А.Н., Назарова С.А.,Назарова Н.А., Васильев И.В., Иванов С.А., Иннокентьева П.А. үлэлии сылдьыбыттара. Билигин ханна да буоларын курдук саастаахтар ордук көхтөөхтөр, «Талба» эбээлээр түмсүүлэрэ күүскэ үлэлиир (Сал.Семенова М.С.), түөлбэлэрбит үчүгэйдик үлэлииллэр. Өр сылларга солбуллубат Назарова Г.С., Кириллина В.В. курдук салайааччылар чахчы түөлбэлэрин туhугар үлэлииллэр, иилииллэр-саҕалыыллар. Кэнники сыллартан эр дьоннорбут көхтөөхтүк кыттар буоллулар. «Добун» ырыа бөлөҕүн тэринэн араас тэрээhиннэргэ, күрэхтэргэ үөрэ-көтө кытталлар. «Эн-ыччаккын!» - ыччат түмсүүтүн уонна оҕолору кытта тиhигин быспакка үлэлэhэбит, ол курдук ырыа ансаамбыллара «Суhум», «Сырал» - кыргыттар, «Туску» уолаттар бөлөхтөрө, салайааччы СӨ культуратын үтүөлээх үлэhитэ, Ньурба улууhун бочуоттаах олохтоо5о, самодеятельнай композитор Поликарпов Е.М., «Ураанхайдар» бириэмэтигэр оройуоҥҥа биллибит үҥкүү ансаамбылын тэрийбит 1 категриялаах информатика учуутала Федоров А.Ю. международнай фестиваллар, республиканскай, региональнай, районнай араас таhымнаах күрэхтэр Гран-при хаhаайыттара, 1 степеннээх лауреаттара, дипломаннара буолбуттара. Күннэтэ ырыа-үҥкүү куруhуогар 40 тахса о5о кэлэн дьарыктанан барара. Маны таhынан, тэрилтэлэринэн ырыа түмсүүлэрэ, нэhилиэк күүhүнэн «Тыа дьоно» театральнай түмсүү үлэлиир. Үлэ чааhын кэнниттэн репетицияҕа мустаннар талааннаахтар: Егорова М.Е., Иннокентьева К.С., Алексеева Л.С. Кириллин Н.Н.Алексеев Н.Д., Иванова Н.В. араас көрүдьүөс мини сценкалары айаллар, оонньууллар. Спектакыллары туруораннар дьон биhирэбилин ылаллар, ол быыhыгар ыллыыллар, үҥкүлүүллэр. «Добун» эр дьон түмсүүтэ араас тэрээhиннэргэ, ырыа күрэхтэригэр көхтөөхтук кыттар. Тыа эр киhитин сиэринэн үлэлэрэ-хамнастара үмүрүйдэҕинэ кулуупка мустан ыллыыллар-туойаллар, дьарыктаналлар. «Уран тарбах» иис куруhуогун библиотекарь Андреева Т.Н. иилээн үлэлэтэр, манна дьиэ5э олорор пенсионердар, эдэр дьиэ хаhаайкалара кэлэн туоhунан, сиэлинэн, о5уруонан дьарыктаналлар, үөрэнэллэр. Маны таhынан, теннис куруhуогар о5олору ситимин быспакка дьарыктыыр энтузиаст оонньооччу Никифоров М.Д., ол курдук о5олор оройуонна, республика5а кэккэ ситиhиилэрдээхтэр. Бильярд, дуобат, хабылык-хаамыска куруук баар. Биhиги кулууппут о5олортон са5алаан а5ам саастаах дьонунан куруук толору диэн кыбыстыбакка этэбин. Былыр былыргыттан Чуукаар элбэх көхтөөх ыччаттардаа5ынан, ыллыыр-туойар дьоннордоо5унан биллэр эбит буолла5ына, ол үгэспитин күн бүгүнүгэр дылы сүтэрбэккэ, өссө сайыннаран үлэлии-хамсыы олоробут диэн киэн тутта этиэхпин сөп.

«Эйгэ» КССК директора Л.С.Федорова

СӨ культуратын туйгуна, улэ бэтэрээнэ

___________________________________________________________

Ахтыы.

Мин, Иван Николаевич Андреев, 1949 с. ыам ыйын 12 кунугэр Чуукаар нэhилиэгэр торообутум. Орто оскуоланы бутэрээт, 1969 с. Дьокуускайдаа5ы культпросвет училеща5а уорэнэ киирбитим. 1973 сыл сайыныттан торообут Чуукаарбар культура дьиэтин директорынан анаммытым. 1982 – 1988 сылга диэри атын тэрилтэ5э улэлээбитим. 1989 сылтан Култуура дьиэтин директорынан быыбардаммытым уонна 2004 сылга диэри ити дуоhунаска улэлээбитим. Онтон 2005 - «Эйгэ» Култуура Киинигэр методиhынан улэлээбитим. Ааспыт кэмнэри санаан аhарар буоллахха, биhиги нэhилиэкпит култуурунай оло5о оройуон атын нэhилиэктэриттэн туох да итэ5эhэ – быhа5аьа суох эбит этэ.

Урукку кэмнэргэ, билигин да5аны араас куруhуоктар, тумсуулэр тиhигин быспакка улэлииллэрэ. Оройуон иhинэн ыытыллар араас таhымнаах коруулэргэ, фестивалларга биhиги инники куоннэ сылдьааччыбыт. Ол курдук, самодеятельнай композитор Е.М.Поликарпов такайыытынан элбэх ырыаhыттар тахсыбыттара. Самодеятельность актыыбынай кыттыылаахтара: С.Н.Николаев, Н.С. Николаев – оhуохайдьыттар, П.П. Иннокентьев, И.Е. Казакова, В.И. Николаев, А.М. Александрова уо.д.а. Бу сыллартан билиннээннэ диэри ордук эбээлэр тумсуулэрэ таhаарыылаахтык улэлиир. Салайааччы – Назарова Г.С., Семенова М.С. Норуот сутэн эрэр оhуохайын тилиннэрэргэ, кэнчээри ыччаттарга хаалларарга кууспутун ууран улэлээбиппит.

Андреев И.Н

___________________________________________________________

Кулуупка улэлээбит сылларым.

Оскуола кэнниттэн Степан Васильев аатынан совхозка, Чуукаардаа5ы отделениетыгар рабочайынан улэлии сылдьан уус-уран самодеятельноска кыттар этим. Сценкаларга, спектакылларга оонньоhорум. Биирдэ эмит сатирическай хоhооннору сцена5а аа5арым. Кулууп сэбиэдиссэйинэн Осипов Иван Григорьевич, уус-уран салайааччынан Поликарпов Егор Михайлович улэлииллэрэ. Сценкалары, спектакыллартан быhа тардыылары Ураллаа5ы консерватория5а уерэнэ сылдьыбыт, Ньурбатаа5ы театрга артыысканан улэлээбит Кыппыгырова Евдокия Николаевна бэлэмнээн туруорара. Ол курдук, «Хотугу сибэкки»либретто спектаклы бэлэмнээбитигэр кылаабынай оруоллары Чаархааннаах Хоборооhу бэйэтэ, уолун-мин, Малардыырабы Мостахов Алексей Егорович, Хойостоону Афанасьев Николай Демьянтович, Хара Мотуону Андреева Розалия Ивановна, Тиэхэ Тиэхээни Алексеев Николай Дмитриевич, уопсай оруолларга атыттар оонньообуттара. Гастролга Малыкай, Марха нэhилиэктэрин барытын кэрийэн аhагас массыына кузобар олорон айанныырбыт. Билигин ааспытын кэннэ санаан аастахха о5о саастаах дьоммут, норуот ырыаhыттара Иванов Никифор Григорьевич-Сы5аан, Семенов Петр Васильевич-Тойук Буетур,Титов Петр Давыдович-Хомус Буетур, Николаев Николай Николаевич-Кербет, Иннокентьев Петр Петрович-Ырыа Буетур, Горохова Христина Егоровна, Ефремов Гаврил Гаврильевич, Николаев Николай Степанович-Быhыкаат уонна да атыттары кытта бииргэ концертка, гастролга сылдьыбыппын утуе да кэмнэр эбит дии саныыбын. 1970 сыллаахха Енелдье5е эргэ кулуупка, сэбиэдиссэйэ Иннокентьев Михаил Андреевич уоппуска5а барбытын сайын солбуйбутум, оччолорго культура отделын салайааччыта Саха Ереспуубулукэтин утуелээх артыыhа Спартак Петрович Федотов бирикээhинэн, оттон Уткин Ксенофонт Дмитриевич культура профкомун председателэ этэ.

1971 сыллаахха Кировка тохсунньу ый санатыгар кулууп сэбиэдиссэйэ Иванов Николай – Сулусаак ыалдьан туб.балыыhа5а киирэн сыл анара солбуйбутум. Онтон салгыы Хорула5а улэлии сылдьан сэтинньи ый бутуутэ аарымыйаттан кэлэн баран Енелдье кулуубугар директорынан улэбин са5алаабытым. Культура отделын сэбиэдиссэйинэн Уткин Ксенофонт Дмитриевич улэлиирэ. Енелдье кулуубугар ус сыл улэлээн баран 1976 сыллаахха Чуукаар кулуубугар худругунан улэлии кэлбитим. 1977 сыллаахха ыал буолбутум. Кэргэннээхпин, о5олордоохпун, сиэннэрдээхпин.

1981 сыл ыам ыйыгар кулуутан Чуукаар совхоз рабкообугар улэ5э киирбитим. Кулуупка улэлиир кэммэр оччотоо5у ыччат кехтеех, тумсуулээх да этэ. Ыытыллар субботниктарга, концертарга, гастролга атын да мероприятиеларга бары бииргэ сылдьарбыт. Кыhынны тымныыларга кулууппутун хаарынан сыбыырбыт. Сана дьылга дьуолка туруоруута, киэргэтиитэ, атын да бырааhынньыктар тэрээhиннэрэ ыччат кыттыыта суох ыытыллыбаттар этэ. Билигин уйэ сайдан, ыччаты аралдьытар телевизор, компьютер, аныгы сибээс, араас тэрил элбээн актыыбынаспыт а5ыйаата. Культура эйгэтигэр улэлиир кэммэр культура отделын сэбиэдиссэйдэринэн улэлээбиттэрэ:

Федоров Спартак Петрович
Уткин Ксенофонт Дмитриевич
Елизаров Василий Иванович
Семенов Петр Николаевич

Кулууп улэтэ диэн тубуктээх, улэлээбитин кестубэт курдук, кэмэ ааста да умнуллан хаалар. Бэйэм культура училищетын 1977 сыллаахха бутэрбитим, кэтэхтэн уерэнэн. Культура улэтигэр эдэр сааспын, умнуллубат тугэннэри, ама хайаан умнуомуй, утуе дьоннуун бииргэ алтыhан ааспыппынан киэн туттабын.

Николаев Валерий Иванович

_____________________________________________________

Кэргэним туhунан ахтыы.

Семенов Петр Васильевич 1962 сыллаахха Чуукаарга кэлэн кэргэннэнэн олорбута. Комсомол сэкэрэтээринэн, д/ясля завхоhунан улэлээбитэ. Кулуупка сэбиэдиссэйинэн улэлээн кулуубу кэнэттэрэн туттарбыта. Кубалаахтан танара дьиэтин кетуттэрэн а5алан кэнэттэрбитэ. Ер сылларга улэлээбитэ.Кини ырыаhыт, тойуксут, тамадаhыт, оhуохайдьыт этэ.

Кэлин совхозка араас улэлэргэ сылдьыбыта. Суеhу керуутугэр учугэйдик улэлээн коммунистическай улэ бэтэрээнэ, ВДНХ-5а сылдьыбыта. Норуот хаhаайыстыбатын сайдыытыгар ситиhиилэрин иhин урун кемус мэтээли ылары ситиспитэ. Кэлин ер сылларга заправщигынан, ыскылаат сэбиэдиссэйинэн, завхоунан улэлээбитэ. Кэлин улэтиттэн бэйэм уураттарбытым. Алта о5олонон, сиэннэрдэнэн, 43 сыл бииргэ олорон, орто дойдуттан барбыта.

Кэргэнэ Семенова Евдокия Егоровна,

улэ бэтэрээнэ

___________________________________________________________

Ахтыы.

Мин, Онольдьоттон Чуукаарга 1969 сыллаахха улэлии кэлбитим. Манна кэлээт да а5ыйах о5ону куруьуок быьыытынан баянна дьарыктаабытым. Ол сылтан са5алаан билиннэ диэри кулуупка улэлиибин, оскуола5а ырыауруогун чааhын биэрэбин. Манна кэлээппин кытта миэхэ ордук систиэмэлээхтик Кыппыгыров Володя баянна дьарыктаммыта. Оскуола кэнниттэн Дьокуускайдаа5ы музыкаалынай училеща5а уорэммитэ.

Аны улэм да быhыытынан араас кулууптарга уус-уран самодеятельноска быhаччыкыттан да, салайан да кэллим. Элбэх ырыаhыттары кытта улэлээтим. Араас коруулэр (фестиваллар, смотрдар, конкурстар, гастроллар) тэрээhиннэригэр бэлэмнээччи да, баянист да быhыытынан улэлээн кэллим. Ороспуубулукэ араас сценаларыгар Христина Горохова, Дмитрий Иванов, Петр Иннокентьев уо.д.а. талааннаах ырыаhыттары кытта угустук тахсыбытым.

Мин мелодист быhыытынан угус ырыалары суруйарбар улахан комо тирэх буолбут улуус култуура5а салаатыгар араас кэмнэргэ сэбиэдиссэйинэн, начаалынньыгынан улэлээбит К.Д.Уткины, П.Н. Семенованы, М.Р.Гогoлеваны улахан махталынан ахтабын. Ньурба театрыгар хас да тогул Спартак Иванович Слепцов ко5уллээhининэн кэнсиэртинэй болоххо кыттан ороспуубулукэ араас улуустарыгар бэртээхэй артыыстары кытта гастролларга сылдьан турабын. Бу айаннарбар этэргэ дылы иннэлээх сап курдук арахсыспат атаhым бииргэ улэлээбит киhим, ырыаhытым П.П.Иннокентьев угустук сылдьыспыта. Мин ырыаларым норуот биhирэбилин ылалларыгар кини улахан комо буолбута.

Элбэх поэттары кытта ыкса билсэн, бииргэ улэлээн кэллим. М.Е.Тимофеев, И.Г. Алексеев,К.Д.Уткин, П.Н.Тобуруокап уо.д.а. П.Н.Тобуруокап «Алаас ырыата» диэн муусукалынай лирическэй испэктээкэлигэр суурбэттэн тахса ырыалары суруйбутум. Бу испэктээкил Ньурба театрын туруоруутугар ороспуубулукэ кулууптарыгар, театрдарыгар, 300-тэн тахсататурда диэн аа5аллар. Бу Ньурба театрын саамай элбэхтик турбут испэктээкилэ маны таhынан анардас П.Н. Тобуруокап хоhоонноругар 20-чэ ырыалаахпын. Уопсайа суруйбут ырыам ахсаана 100-тэн та5ыста, бу иhигэр уонтан тахса хоровой ырыалардаахпын.

В.И.Ленин торообутэ 100 сыллаах убулуойугэр ороспуубулукэ5э ыытыллыбыт хоровой ырыалар куонкурстарыгар П.Кобяков тылларыгар суруйбут 4 куоластаах хуорум 3 миэстэ буолбута, 1 миэстэни кимиэхэ да биэрбэтэхтэрэ. Кэлин ыытыллыбыт биир куонкурска Иван Алексеев тылларыгар «Комсомол ырыата» диэн улэм эмиэ 3 миэстэбуолбута. Бу улэлэрим дипломунан бэлиэтэммиттэрэ.

Дьокуускайга 2001 сыллаахха 60 сааспар аналлаах айар кэнсиэрим буолбута. Улуус иhигэр айар кэнсиэри эмиэ хаста да онордум. Уоhэ эппитим курдук Ньурба судаарыстыбаннай театрын комотунэн айар кэнсиэртинэн хотугуулуустарга 1978 сыллаахха сылдьан турабын.

Ырыам хомурунньуктара ус тогул кинигэ буолан бэчээттэннилэр. Бастакы кинигэм «Кылыкынаc кылыhахтар» диэн 16 ырыалаах дьо5ус кинигэм 500 ахсаанынан тахсыбыта. Иккис кинигэм «Кылбаннаhар кынаттар» диэн 60-ча ырыалаах 1000 ахсаанынан тахсыбыттара. Уhус кинигэм «Дьол, эйэтуhугар» диэн аатынан 20-тэн тахса ырыаны тумэн Улуу Kыайыы 60 сылыгар ананан тахсыбыта.

С.С. Васильев тылларыгар 1965 с. cуруйбут «Киэн Ньурба» диэн ырыам улуус гимнэ буолла.

Е.М.Поликарпов,

Саха Ороспуубулукэтин култууратын утуолээх улэhитэ,

Ньурба улууhун Бочуоттаах олохтоо5о, самодеятельнай композитор

__________________________________________________________

Чуукаар кулуубугар улэм туhунан кылгас ахтыы

Мин, Николаев Аркадий Прокопьевич , 1953 сыллаахха Чуукаар нэhилиэгэр төрөөбутум.

Советскай Армия кэккэтигэр сулууспалаан кэлээт да , 1972 сыл ыам ыйын 15 кунуттэн Чуукаар нэhилиэгин Культуратын Дьиэтин директорынан ананан 1973 сыл от ыйын 1 кунугэр дылы, уорэххэ туттарса барыахпар дылы, улэлээбитим. Төhө да кылгас кэмнэ улэлээтэрбин мин оло5ум биир ча5ылхай, урдук кууруулээх кэмин быьыытынан, өйбөр-санаабар умнуллубаттык инэн хаалбыт. Ити кэмнэ миигин нэhилиэк ыччатын комсомольскай тэрилтэтин секретарынан талбыттара. Сайыныгар общественнай суөhу аhылыгын бэлэмнээhиннэ нэhилиэк штабын начальнигын солбуйааччы дуоhунаhыгар анаабыттара.

Ол са5ана нэhилиэк Советын исполкомун председателинэн сурдээх учугэй майгылаах, кулэ-уөрэ сылдьар, ол гынан баран ирдэбиллээх Васильев Василий Васильевич улэлиирэ. Кини о5о киhиэхэ хайдах эрэ итэ5эллээхтик сыhыаннаhан, уөрэтэн-такайан туран, алама5айдык сыhыаннаспыта. «Степан Васильев» совхоз Чуукаардаа5ы отделениетын управляющайынан, коммунист Саввинов Василий Павлович, таhыттан көрдөххө кытаанах ба5айы көруннээх киhи улэлиирэ.

Ити кэмнэргэ дьон-сэргэ көхтөөх ба5айы этэ, совхозтар сана тэриллибит буоланнар, урукку колхозтаахтар арыый да харчы аахсан, сургэлэрэ көтө5уллубут курдуга. Билигин санаатахпына киhи барыта алама5ай, утуөну эрэ киhиэхэ ба5арар курдуктара, эдэрим да бэрт буолла5а. Итинник гымматахтар, оннук оноруохтаах этилэр энин диэн хос санара сылдьар киhини истибэтэ5им.Ыччат элбэх этэ.

Бастаан улэлиирбэр, сайын кулуубум таhыгар суөhулэр хононнор, уктэлигэр «лэппиэскэ» бө5ө сытар буолара, территория да оннук этэ. Совет председателэ Васильев В.В., управляющай Саввинов В.П. ойооннор кулууппут территориятын Иванов Анатолий Гаврильевичтыын , штакетнигынан тула оттун эргиппиппит, эргийэр ааннары туруорбуппут, коруоххэ учугэй да буолбута. Ыччаттар, комсомолецтар араас улэлэргэ сурдээх куускэ кыттар этилэр, сайын студеннар баар буолааччылар. Сайын тоhо да от улэтэ буоллар ыкса киэhэ кулуупка ыччат , студент бо5о мустара. Волейбол оонньуурбут, онтон кулуупка маассабай оонньуулары тэрийэрбит. Партком секретарыттан – «буржуазнай идеология5а охтон эрэ5ин»- диэн замечание ылан турардаахпын. Окко бюджетнай тэрилтэлэр улэhиттэрин, студеннары мунньан моой отчуттарга, арыт звеноларга да от кээhиитигэр, мунньуутугар субботник тэрийэрбит. Студеннар мустан кулууп урдун манан кыраасканан сотон биэрбиттэрэ кулууппут сырдыы туспутэ. Сана дьылга харыйабыт эргийэр, уота чыпчынныыр этэ. Ыччат, улахан кылаас о5олоро мустан елканы, кулуубу киэргэтэллэрэ, кулууп эргэ истиэнэтин манан танаhы тиирэ тардан сана дьылга сөптөөх ойуулары онорорбут туох да олус киэргэтэрэ. Аан бастаан «дождик» диэн киэргэл кэлэн киhи барыта сана корон со5уу-махтайыы бо5о буолбута. Киhи бо5о, кулууп хайдарынан буолара. Оhуохай, маассабай оонньуулар, Титов Петр Давыдович Mэнэлии ункуутэ олус сонун, учугэй буолара.Туох баар спортивнай маассабай улэ, ыччат суөhу аhылыгын бэлэмнээhиннэ , сайын окко, куhун хвоя бэлэмнээhинигэр субботниктара , ыаллыы нэhилиэктэргэ гастроллар, фермаларга кыhын да сайын да кыhыл муннуктары тэрийии агитационнай матырыйааллары , плакаттары суруйуу, отчуттарга сылдьыы, агитбригадалары тэрийии,

Маалыкайга комсомольскай мунньахтарга аhа5ас массыынанан барыы, нэhилиэнньэттэн ГТО нуорматын тутууну тэрийии, художественнай самодеятельность көруулэрин фестиваллара– барыта кулууп нөңуо барара. Кулууп улэтэ киэhэ 11-гэ энин дылы ньиргиччи барара, то5о диэтэххэ кунус киhи уксэ улэтигэр сылдьара, туох баар тэрээhин киинэ кэнниттэн – 9ч 30, 10 чаастан буолара, кунус дуобат оонньууллара, теннистииллэрэ. Быыбардар кэмнэригэр, улахан бырааhынньыктарга сарсыардаанны дылы көру-нары кө5улуттэн тутарбыт, итирик-кутурук диэн улаханнык көстубэт буолара.

Кулууппут 1957 сыллаахха көhөруллэн а5алыллыбыт урукку танара дьиэтэ , онно фойе, кинобудка, библиотека сыhыары тутуллубут этэ. Оhо5унан оттуллара, кыhын хаарынан тас өттунэн сыбаан кэбиhиллэрэ.

Худругунан Поликарпов Егор Михайлович улэлиирэ. Ус Буотур: Ырыа Буотур-Иннокентьев Петр Петрович, Тойук Буотур-Семенов Петр Васильевич, Хомус Буотур-Титов Петр Давыдович кулууп улэтин сурун тирэхтэрэ этилэр. Гастролга кыhын буоллун, сайын буоллун аhа5ас бортовой массыынанан ханна ба5арар тиийэн ыллаан-туойан кэлэрбит. Ол са5ана нэhилиэк билиннитээ5эр сэргэхтик олороро.

Культура отделын сэбиэдиссэйэ Уткин Ксенофонт Дмитриевич субэ-ама бө5ө биэрэрэ, тыа кулууптарын мэлдьи кэрийэн көрөр-истэр этилэр.

Таарыйа эттэхпинэ, төрөөбут нэhилиэкпэр иккитэ баhылыгынан, биэс сыл Совет председателинэн улэлээтим. Кулууп улэтин тупсарарга элбэхтик эттим-тыынным, ирдэстим, субэлээтим, нормативно-правовой өттунэн хааччылларыгар, саналыы улэлииригэр санаабын ууран улэлээтим, капитальнайдык өрөмуөннэнэригэр олук уурдум. Кэргэним –Николаева Раиса Павловна, манна кэлиэ5иттэн, 1978 сылтан , ол аата 34 сыл тохтоло суох хореограф быhыытынан о5олору, ыччаттары нэhилиэнньэ араас аранатын ункуу абыланнаах эйгэтигэр уhуйан кэллэ, билигин да улэлэhэ сылдьар, 60 сааhын туоллар да ункуулуурун тохтото илик.. Онон, биhиги дьиэ кэргэн нэhилиэкпит культурата сайдарыгар бэйэбит сэмэй кылааппытын киллэрдибит диэн астына этэбит.

Чуукаар нэhилиэгэ. 2012 сыл сэтинньи 7 кунэ.

___________________________________________________________

Кылгас ахтыы

Мин 1980-81 сылга Чуукаар кулуубугар директорынан улэлээбитим. Онтон оскуола5а хореограбынан улэ5э ынырбыттарыгар барбытым. Миигин кытта Тартыева Татьяна Николаевна, Поликарпов Егор Михайлович улэлээбиттэрэ. Библиотекарынан Андреева Татьяна Николаевна улэлээбитэ.

Биhиги улэлиир кэммитигэр ыччат элбэх буолааччы. Комсомольскай тэрилтэ салайааччытынан Васильева Татьяна таьаарыылаахтык ыччаты тумэн нэhилиэк культурнай, спортивнай мероприятиеларыгар активнайдык кытталлара. Араас бэлэмнэниилэр, ункуу, ырыа куруhуоктара киинэ кэнниттэн буолааччылар. Онон, ол са5ана кулууп улэhиттэрэ дьиэбитигэр киэhэ хойут 12-1 чааска кэлээччибит. Ыччаттар кулууп иhинэн барар улэлэргэ уерэ-кете бэйэлэрин ба5аларынан кытталлара. Араас фестивалларга кыттан лауреат аатын ылааччылар. Гастролларга, сайын агитбригада5а, фермаларга, отчуттарга сылдьыhаллара. Тэрилтэлэр улэhиттэрэ культурнай-маассабай улэ5э активнайдык кытталлара. Ол курдук, детсад улэhиттэригэр туруорбут «Куну керсуу» эвенскай ункуубунэн толороннор фестивальга лауреат буолбуттара. Ункуу куруhуогар кыргыттар, уолаттар кехтеехтук кытталлара, араас омук ункуулэрин ункуулууллэрэ. Сайын студеннар эмиэ кехтеехтук кыттааччылар. Оскуола омук тылын учуутала Харлампьева Галина Григорьевна культурнай улэ5э активнай кыттааччы, тэрийсээччи этэ.

Ити курдук, кулууп тубуктээх улэтэ ол са5анаа5ы ыччат, араас тэрилтэлэр, совхоз улэhиттэрин кехтеех кыттыытынан улэлиирэ, культурнай-маассабай улэ дьиннээх киинэ буолара.

Николаева Раиса Павловна.

___________________________________________________________

ЦКС директордаабыт сылларым.

1985 уунээри турда5ына культура отделын сэбиэдиссэйэ Амбросьев А.А. централизованнай кулууп систиэмэ директорынан ыныран ылбыта. Ол са5ана совхоз кулууптара бииргэ улэлииллэрэ онон Енелдье кулууба биhигини кытта холбуу этэ. Сана кулууп тутулла турара. Тутууну Якутмежсовхозстрой интернациональнай биригээдэтэ ыытара. Прорабынан Афанасьев Н.Т., маастарынан Турлуков Н.Е. УКС технадзорунан Маччасынов В.А. улэлииллэрэ. Пятилетка тутуута буолан ССКП райкомун II секретара Шипков Р.Ю., райисполком председателин солбуйааччы Членов В.М. быhаччы хонтуруолга ылбыттара. Владимир Михайлович хас нэдиэлэ аайы тахсан тутуу хаамыытын, туох итэ5эс-быhа5ас баарын, кеме наадатын билсэн дьаhал ылара. Сана 1986 сылы сана кулуупка керсубуппут. Кулууп сана оборудованиетын, миэбэлин барытын Якутскайтан а5албыппыт. Сцена уотун-куеhун, бэйэтэ аhыллар-сабыллар быыhы Прокопьев А.М. салалтатынан олохтоох «Сельэнерго» танмыта. Сахалыы киэргэллээх танас ыйыыры, мындыр уустар Иннокентьев Н.Н., Афанасьев А.Н. онорбуттара. Ис силигин кырдьа5ас уустар, Николаев В.Н., Иванов П.В. ситэрбиттэрэ. КПК-23 «КСЕНОН» диэн кинотеатр аппаратын экраннара танан туруоруллубута. Икки улахан выставочнай витрина5а норуот маастардарын оноhуктара туруоруллар буолбута. Фойе5а улахан бильярд турбута.

Мин директордыыр кэммэр элбэх умнуллубат мероприятиелар тэриллибиттэрэ. 1985 сыл алтынньы 20-25 куннэригэр ССКП райкомун I секретара Томтосов А.А. тэрийиитинэн биhиги оройуонна Саха литературатын уонна искусствотын куннэрэ ыытыллыбыттара. Саха народнай поэта В.М.Новиков-Куннук Уурастыырап, поэт Иван Федосеев-Доосо, суруйааччы Василий Егоров-Тумарча, художник Тимофей Степанов, ырыаhыттар-Иван Степанов, Семен Оконешников, Луиза Федорова, Ая Яковлева кэлбиттэрэ. Бастаан сельсоветка, онтон оскуола5а, киэhэ кулуупка олохтоохтору кытта керсуhуу тэрийбиттэрэ. Айар улэлэрин билиhиннэрбиттэрэ. Оскуола, норуот маастардарын быыстапката туруоруллубута. Дьон Куннук Уурастыырап, Доосо тылын-еhун истэн, улахан артыыстары илэ керен, сэhэргэhэн, астынан тар5аспыттара.

Улуу Кыайыы 40 сыла, Улуу Октябрьскай социалистическай революция 70, комсомол 70 сыллаах юбилейдара ханна да ере кууруулээх, урдук тэрээhиннээх ааспыттара. Араас фестиваллар, концертар, керсуhуулэр быыhа суох тэриллибиттэрэ. Кырата суустуу киhилээх делегациялар до5ордоhуу бырааhынньыгар кыттыбыттара. Ол са5ана совхозтар мунутаан турар кэмнэрэ этэ. 1987 сыл саас, ССРС бочуоттаах маастара Петр Алексеев бочуотунай судьуйалаах, Саха АССР утуелээх тренерэ Алексеев С.Ф. кылаабынай судьуйалаах оройуон кенул тустууга аhа5ас чемпионата атын оройуонтан элбэх кыттааччылаах урдук тэрээhиннээхтик ааспыта. Ити сыл участковай балыыhа тэриллибитэ 50 сыллаах юбилейа ыытыллыбыта.

Биир умнуллубат тугэнинэн ол са5ана ССКП обкомун секретара Николаев М.Е. 1988 сайын оттуур звенолары, фермалары, совхоз рабочайдарын кытта керсуhуутэ буолбута. Сылын аайы «Чуукаар» совхоз передовиктарын слета ыытыллара. Улэhиттэри чиэстээhин,рабочайгаылыы тэриллэрэ. В.И.Ленин тереебут кунугэр угэс курдук ере кууруулээх комсубботниктар тэриллэллэрэ.Техниканы киэргэтии, лозуннар, улэ тумугун иhитиннэрэн иhии эмиэ кулууп улэтэ этэ. Саас аайы Ньурба ма5аhыыннарын ыныран кыhыны атаарыыга ярмарка тэриллэрэ. Сайын аайы ыhыахха оройуон оhуохайдьыттарын ынырар буолбуппут. Ити мероприятиелар урдук тэрээhиннээхтик ыытыллаллара. «Чуукаар" совхоз парткомун секретара Солтуев Г.А., сельсовет исполкомун председателлэрэ Васильев В.В., Степанов Н.А., Иванов Д.С. хаhан да умнуллубат улахан енелеехтер. Кулууп быhаччы кинилэр салалталарынан, кемелерунэн улэлээбитэ.

Маны таhынан кыhыннары-сайыннары фермаларга кыhыл муннуктары тэрийэрбит. Фермаларга биирдиилээн ыанньыксыттар курэхтэрин ке5улуурбут. Кэлин совхоз кыа5ыран, кыhыл муннуктарга итии аhылык тэриллэрэ. Ессе кыhыл муннуктарга биэчэрдэри ыытар, киинэ кердерер буолбуппут. Сайын аайы оройуон, кулууп АХБ-лара звенолары, фермалары кэрийэллэрэ. Участковай балыыhаны, ма5аhыыны кытта агитационнай-профилактическай белех тэрийэн Чуукаар, Енелдье отчуттарынан Маар, Сис куеллэринэн, Даппыранан, Мээнэнэн, Улэгиринэн, Орто куелунэн эргийэн киирэрбит. Сайыны быhа библиотекарь Андреева Т.Н-лыын фермалары, чугастаа5ы звенолары кэрийэн куоталаhыы тэрийэрбит. Нэдиэлэ аайы хаhыат таhааран дьонно тириэрдэрбит. Енелдье фермаларыгар сарсыарда эрдэттэн туран теhе ууту ыылларын кээмэйдиирбит.

Тыа кулууптара биир улахан тубуктээх улэнэн Дьокуускай, Ньурба театрдарын, музыкальнай филармониятын, эстрада, онноо5ор Тува академическай театрын гастроллуур биригээдэлэрин керсуу, туhэрии буолара. Ол са5ана улахан автобуhунан толору кэлэн кулуупка туhэллэрэ. Ол курдук, Чуукаарга ыллаан-туойан ааспыттара, Ленин орденнаах Саха АССР народнай, РСФСР утуелээх артыыhа Петров А.П., Саха АССР утуелээх артыыстара М.Канаева, Т.Мыреева, С.Сивцев, И.Николаева, ССРС Государственнай бириэмийэ лауреаттара Г.Васильев, С. Федотов уонна эстрада артыыстара Ю. Платонов, В.Заболоцкай, С.Расторгуев, М.Колесова, Ф.Колесов.

Ити кэмнэ дьон-сэргэ элбэх буолан сцена5а кыттааччы элбэх этэ. Сцена кырдьа5ас ветераннара Степанов Н.С.-Быhыкаат, Кулатова М.Ф., Николаев С.Н., Степанов В.Н., Александрова А.М. орто саастаахтартан Казакова И.Е., Титов П.Д., Иннокентьев П.П., Иванова А.Д., Ефремова М.В., эдэрдэртэн Иванова З.Н., Иванов И.И., Данилова А.Н., Скрипникова Р.Д., Кириллин Н.Н., Николаева М.Н., Никифорова Д.Д. кехтеехтук кытталлара. Оhуохай тиhигин быспакка тэриллэрэ. Васильев Р.В., Пыргарь И.П. толору ВИА тэрийбиттэрэ.

Киинэ кердеруутэ лаппа тупсубута. Киномеханиктар Тимофеев И.Н., Николаев Д.М. аhара таhаарыылаахтык улэлээбиттэрэ. Киинэ иннинэ чел олоххо, доруобуйа сыhыаннаах киинэлекторийдар ыытыллар буолбуттара.

Кулуупка кыhыл муннуктарга ыытыллар араас тэрээhиннэр и ЦСК методистара Алексеева М.М., Иванова Н.В., Николаева А.В., Никифорова Д.Д. Иванов И.И. дьону-сэргэни тумэн тэрийэн ыыталлара. Сценарий суруйууга библиотекарь Андреева Т.Н. кемелеhере. Ырыаны-тойугу Поликарпов Е.М. баянынан до5уhуоллуура.

Биир кулуубнай систиэмэ буолан Енелдьелеру кытта кур алтыhан улэлиирбит. Енелдье кулууба биир учугэй улэлээх кулууптартан биирдэстэрэ этэ. Мин директордыыр кэммэр Донская Н.Г., Григорьева Н.Е., Иванова С.М., Андреева Н.Ф., Иванова В.В., Иванов И.И. улэлээбиттэрэ.

Ити курдук, дойдум саамай мунутаан турар кэмигэр элбэх тэрилтэлэр, дьон-сэргэ сылгы-ынах уксээбит, тумуллубут кэмигэр нэhилиэгим, Чуукаар совхоз сайдыытыгар бэйэм сэмэй кылааппын киллэрсибиппинэн киэн туттабын.

СР уерэ5ириитин туйгуна,

Чуукаар нэhилиэгин советын председателэ Кыппыгыров В.Н.

___________________________________________________________

ЧУУКААРГА КИИНЭ КӨСТҮҮТҮН САЙДЫЫТА.

Важнейшим из искусств являетсякино.

В.И.Ленин

В.И.Ленин ити этиитэ олоххо тургэнник киирбитэ. Биhиэхэ бастакы хамныыр киинэ 1932 сыллаахха Кубалахха нардомна кестубут. Кыhын аттаах сыар5а5а киинэни, аппараты тиэйэн дэриэбинэни кэрийэ сылдьан кердереллере. Аппараты, бабыынаны, киинэ лиэнтэтин дьиэ5э киллэрэн ириэрэн, куурдан баран сарсынны киэhэ кереллере. Хара хаймыылаах экраны етууктээн истиэ5э тиирэллэрэ уhу. Киинэни керееру аттаах, сатыы барыта тумсэрэ дииллэрэ. Улахан сэниэлээх киhи генераторы-бабыынаны эргитэрэ. Оччо5о киинэ лаампата улам сырдаан кууhурэн кестуу кадр бастаан эйэнэлээн баран оннун булан титра-суруга тахсара. Киинэ саната суо5а, ол оннугар аллараа еттугэр нууччалыы суруга тахсара. Ону учууталлар доргуччу переводтаан биэрэллэрэ. Кере олордохторуна В.И.Чапаев атынан бу ойутан кэлбитигэр «ат тэпсээри гынна» диэн соhуйан сорохтор ойон туран туора ыстаммыттар, кыаммат етте ыскамыайка аллараа туспуттэр. Киинэ диэни туhээн да кербетех дьон бэйэ-бэйэлэрин се5ен кулсуу бе5е буолаллара уhу.

Биhиги кыра эрдэхпитинэ о5олорго нэдиэлэ5э биирдэ киинэни кердереллере. Начальнай кылааска уерэнэрбитигэр киинэ биллэриитин кыра оскуола5а, кэнники музей буолбута, ыйыыллара. Онно улахан кылаастар уерэнэллэрэ. Перемена5а таhырдьа оонньуу сырыттахпытына дьээбэлээх улахан уолаттар ааны аhан туран «Бугун киинэ буолар» диэн уегулээтэхтэринэ били мунха ийэтигэр собо кутулларын курдук киирэн кэллэхпитинэ ааны сабан баран оройго тыгыалаан таhаарааччылар. Ханнаа5ы биллэрии кэлиэй, ол кере буолааччы.

Ол са5ана киинэни былыргы кулуупка керербут. Билинни кулууп – уhус кулууп. Мотуор эhиннэ5инэ куоттарымаары тиэтэйии буолара. Киирии билиэт сыаната 50 харчы этэ. Кэнники харчы уларыйбытыгар 5 харчы буолбута. Оонньуу сылдьан ол харчыны соро5ун то5он киинэ кербекке теннееччу да баара. О5о кыралыын улаханныын лыык курдук симиллэрэ. Ол са5ана о5о да элбэ5э, кыаммат о5ону сугэн кэлэллэрэ. Экраны быыс урдунэн кестубэт курдук эрийэн ере ыйыыллара.Киинэ кестеругэр аллараа намылыталлара сцена муостатыгар тиийэ сыhара. Экран икки етте киэн буолан сорох о5олор баппакка сцена5а тахсан муоста5а олорон кэтэх еттуттэн кереллере. Соро5ор утуйа сытар да баар буолара. Ол сылдьан экраны таарыйдахтарына айдаан буолара.

Урут киинэни биир аппаратынан кердереллере. Киинэ аллараа ертугэр сахалыы суруктаах буолара. Биир кестуу буттэ5инэ киномеханик кинобудка эркинигэр баар лаампаны холбуур. Ол быыhыгар киирии-тахсыы, киинэни дьууллэhии, саба5алааhын буолара. Уот ара5ыста5ына чуумпуран эмиэ салгыы керебут. Хас кестуу аайы оннук. Киноартистар открыткалара атыыга дэлэйбитэ. Ону мунньааhын курэхтэhии курдук буолбута. Угустэр хас артыыс, ханнык киинэ5э, кими оонньообутун толору билэллэрэ. Ханнык киинэни кербуттэрин тэтэрээкэ бэлиэтэнэллэрэ. Киинэ ис хоhоонун, геройдарын толору билэллэрэ. Аны санаатахха о5о ейе, билиитэ-керуутэ кэнииригэр, тереебут дойдуну таптыырга киинэ суолтата улахан эбит. Биhиги ортоку кылааска уерэнэрбитигэр оскуола5а ученичий билиэт олохтообуттара. Киинэ5э ол билиэккинэн киирэ5ин. Бэрээдэги кэспит, уехсубут уерэнээччи билиэтин тутан ылаллара. Буруйуттан керен хас киинэ5э сылдьыбатын быhаараллара. Ол эмиэ о5ону иитии биир ньымата эбит. Оскуола5а кыра «Украина» киноаппарат баара. Биhиги, физика учуутала Илларионов Н.Е. дьаhайыытынан, Илларионов Иванныын уруоктан киэhэ киинэ кередерербут. Уксэ учебнай, ол быыhыгар «Звезда» художественнай, «Битва за Москву» документальнай киинэлэр бааллара. Сайын от звеноларыгар сылдьар о5олору хам-тум соро5ун массыынанан, соро5ун атынан чугастар сатыы, киинэ5э кенуллээн сырытыннараллара. Киинэни аны икки аппаратынан тохтообокко кердерер буолбуттара. Олох сайдан, тупсан барбыта. Аны кэтит экраннаах киинэ кэлбитэ. Кэтит экран сценаны буелуу истиэнэни бутуннуу саба ыйанара. Аллараа етте кене ура5аска тиирэллэрэ. Хомуйарга ол ура5аска эргитэн сцена иннигэр уеhэ иилэллэрэ. Бастаан керен се5уу бе5е. Киинэ иhигэр киирэн олорор курдук этэ. Ону дьиктиргээн кинобудка чуол5анынан кердеххе киноаппараттар уларыйбатахтар. Арай объектив иннигэр ачыкыы курдук эбии линза кэтэрдэллэрэ. Онтулара иэччэхтээх кеннеру киинэ кестеругэр линзата туора анньаллара.

Улахан кылаас о5олорун киэhээнни киинэ5э кенуллууллэрэ. Киинэни соро5ор а5аллылар да ол киэhэ кердереллере. Ньукулай Ньимийээнтэбис араадьыйаны тута сылдьар курдук, сотору-сотору араас биллэриилэри иhитиннэрэрэ. Киэhэ: «Санарар Чуукаар»,- диэн баран дьоhуннук сетеллен ылара. Оччо5о «киинэ буолар» диэн кулгаах-харах буоларбыт. Салгыы: «Сибилигин Енелдьеттен кэтит экраннаах икки сиэрийэлээх «Щит и меч» диэн художественнай киинэ кэллэ. Киинэ советскай разведчик естеех…»-диэтин кытта: «Киинэ5э барабыт дуо?» диэн дьоннуттан кенуллэтии. Бутэhигэр: «Бука барыгытын киинэ5э ынырабыт»,- диэн истэн хааларбыт.

Аны киэhэ керер киинэбит биир дьиктилээх этэ. «Ну, ладно» диэбитинэн Оччур о5онньор, кэлин Тэкээн Маайа кулэ-кулэ хас киинэ аайы киирэн кэлэллэрэ. Киинэни сана аллайан, комментарийдаан кереллере. Уерэнэн хаалан кинилэр суохтарыгар киинэбит хайдах эрэ сыпсаабыкка дылы буолара.

Киинэ5э дьон бе5е анньан тиийэрэ. Киинэ иннинэ тумсэн сэhэргэhии, политиканы, билбиккин-кербуккун ырытыы буолара. Онон киинэ5э тиийбит киhи нэhилиэк оло5ун уеhугэр сылдьара, улэни-хамнаhы билсэн иhэрэ. Ону таhынан, хас киинэ иннинэ сонуннаах киножурналы, эбэтэр кулуулээх «Фитили» кердереллере. Кэнники араас темаларга кинолекторийдары ыыталлара. Онон киинэ дьону тумэр, сомо5олуур суолтата улахан этэ. Ол эрэ буолуо дуо, теhелеех уоллаах кыыс илии илиилэриттэн тутуhан олорон кербуттэрэ буолуой? Ол кэнниттэн биhиги Чуукаарбытыгар да5аны теhелеех элбэх ыал уескээбитэ буолуой?.

Сана кулуупка 1986 сыллаахха КПК-23 кинотеатр аппарата туруоруллубута. Экрана сцена тугэ5эр монтажтаммыта. Киинэ кердеруутэ лаппа тупсубута. Ону таhынан кыhын ферма кыhыл муннугар кытта киинэ кердеруллэр буолбута. Ол кэмнэ биhиги Чуукаарбытыгар киинэ мунутаан сайдыбыта. Хомойуох иhин, ол барыта олохпут онкула уларыйарыгар ыhыллыбыта. Билигин киинэни телевизорга эрэ керебут.

СР уерэ5ириитин туйгуна,

Чуукаар нэhилиэгин советын председателэ Кыппыгыров В.Н.

_____________________________________________________

"Уран тарбах" куруһуок

Сельскэй библиотека5а «Уран тарбах» куруһуогу нэһилиэк дьахталларыгар анаан тэрийбитим бэһис сылыгар барда. Манна иистэниэн ба5алаах ийэлэри, эбээлэри пятница күн мунньан иис араас албастарыгар, ньымаларыгар бэйэ – бэйэбититтэн үөрэнсэн дьарыктанабыт. Бастаан тэрийэрбэр иистэнэр Иннокентьева Валентина Григорьевнаны, Кириллина Вера Васильевнаны ыңыртаан сүбэлэһэн, мустан иистэниэхэйиң диэбиппэр үөрүүнэн сөбүлэспиттэрэ. Онтон ыла кыралаан да буоллар сылдьар дьоммут ахсааннара эбиллэн иһэр. Девизпит «Киһи сатыырын – киһи сатыахтаах»

Өбүгэлэрбит төрүт дьарыктарын утумнаан кылынан, сиэлинэн, кыбытыылаах тигиинэн. о5уруонан, туоһунан, хаһыатынан оңоһуктары оңортоотубут. Үөрэтэлээбит дьоннорбут үөрэнэн бэйэлэрэ оңоһук оңорор буолбуттарыттан үөрүүбүт улахан. Оңоро сылдьар оңоһуктарын а5алан көрдөрөн сүбэ – ама ылаллар, саңа иистэнээччилэргэ бэйэлэрэ сүбэлииллэр. Манна кэлэн ирэ- хоро кэпсэтэрбит быыһыгар ардыгар библиотека5а кэлбит саңа кинигэлэри, сурунаалга тахсыбыт араас суруйуулары кытта билиһиннэрэбин , тугу билбити –көрбүтү сэһэргэһэбит.

Быйыл сайыңңы улахан үлэбитинэн нэһилиэкпит үбулүөйдээх ыһыа5ар эрдэттэн иистэнньэңнэргэ ат киэргэллэрин тигэллэригэр сорудах биэрэн ,үлэлэрин бүтэрэн бар дьоннорун сэңээриитигэр тикпит киэргэллэрин көрдөрдүлэр. Иистэнньэң Алексеева Мария Федотовна ат толору киэргэлин о5уруонан симээн тикпитэ кэрэтэ,үчүгэйэ дьикти. Иистэнньэң идэлээх Степанова Людмила Иннокентьевна тикпит киэргэлэ көрүөхтэн сиэдэрэй оһуордаах.Николаева Людмила Титовна, Назарова Глафира Сергеевна, Кириллина Вера Васильевна салалтатынан түөлбэтин иистэнньэңнэрин кытта тикпит үлэлэрэ эмиэ сыаналаланна.

Оңорбут үлэлэрбитин нэһилиэккэ ,атын нэһилиэктэргэ, улууска быыстапка5а көрдөрөбүт. Иистэнньэңнэрим ситиһиилэриттэн үөрэбин, дөссө сылын аайы кэккэбит хаңыы турарыгар ба5алаахпын.

Салайааччы библиотекарь Татьяна Николаевна.

***

Народный коллектив "Суһум"

Вокальный коллектив «Суһум» основан в 2008 году под инициативой художественного руководитля ЦНТиС «Эйгэ» Егором Михайловичем Поликарповым, Отличник культуры РС(Я), Заслуженный работник культуры РС(Я), Отличник образование РС(Я), Почетный гражданин Нюрбинского района, Чукарского и Аканинского наслегов, самодеятельный композитор, награжден нагрудным знаком Гражданской Доблести. Затем в 2015 году ансамбль получил статус «Народный коллектив». Жанровое направление коллектива это академический вокал. Ансамбль состоял из 33 человек. Из них в основном составе 14 школьников и два «спутника» «Добун» - мужской коллектив и «Иэйии» женский. В 2017 г. ансамбль подтвердил звание «народного». В репертуар входили: "Сахалыы Алгыс" С.Данилов тыл., Е.Поликарпов мел., "Кэрэ дойдум сахам сирэ" Степан Дадаскинов тыл., Е.Поликарпов мел., "Мин дойдум Чуукаарым" Бойтунова тыл., Е.Поликарпов мел., (2018 г.) "Долгуннар" К.Уткин тыл., Е.Поликарпов тыл., "Киэн Ньурба" С.Васильев тыллара., Е.Поликарпов мел., "Мин саллаат уолабын" П.Тобуруокап тыл, Е.Поликарпов мел. (2019 г.), "Өлбөттөр сүрэххэ тыыннаахтар" М.куличкина тыл., Е.Поликарпов мел., "Ол онно сахалар - саллааттар" С.Дадаскинов тыл, Е.Поликарпов мел., "Дьиҥнээх Герой - өлбөт герой" К.Уткин тыл., Е.Поликарпов мел. (2020 г.).

За время основания коллектива ежегодно участвовали в республиканских, так районных фестивалях как «Полярная звезда», «Бриллиантовые нотки», концертах, конкурсах, были почетными гостями разных мероприятий. Не раз занимали призовые места и Гран-при. Коллектив организовывал выездные концерты по республике. Практически ежемесячно коллектив участвовал концертах на разных площадках города и республики. Со времен существования коллектива народный ансамбль давал благотворительные концерты для ветеранов, инвалидов, жителей наслега и города. Во время существования коллектив не раз получал дипломы и грамоты от Министерства культуры, за активную работу по эстетическому воспитанию населения, высокий художественный уровень репертуара и исполнительского мастерства.

В 2020г. ансамблю исполнилось 5 лет со дня основания, но в связи к пандемией большой праздничный концерт был отменен. Сейчас народный коллектив «Суһум» приостановила свою творческую деятельность из-за ухода из жизни многоуважаемого руководителя, основателя коллектива Егора Михайловича Поликарпова и еще одна причина приостановления творчества коллектива “Суhум”, это выпуск участников коллектива, пока коллектив находится на отборе нового состава, но «спутники» «Добун» и «Иэйии» живут полнокровной творческой жизнью, полны оптимизма и надежд на будущее.

***

Кыппыгыров В.Н. ахтыыта

ЫҺЫАХТЫЫР СИР

Хампах сыһыыта былыргыттан дьон-сүөһү таптаан түмсүбүт сирэ. Уруккута “Комбайн” холкуос ыһыахтыыр сирэ. Хонтуората, лааппы, бааннык, почта бу сыһыы кырдалыгар турбуттара. Суруйааччы, Прокопий Чуукаар, ахтарынан колхуос ыччаттара сэриигэ баралларыгар, бу сыһыыга бүтэһигин сүүрэн-көтөн, күрэхтэһэн бараллара.

Бөдөҥсүйбүт “Калинин” колхуос тэриллэн, 1955 сыллааҕы нэһилиэк ыһыаҕа Тоҥус Күөлүттэн көһөн бу сыһыыга ол саҕанааҕы маҕаһыын, почта анныгар (билигин Алексеев Я.С., Сергеев Г.Г. дьиэлэрэ) хонууга буолбут. Ол ыһыах Прокопий Чуукаар, Н. Иванов ахтыыларыгар баар. Эһиилигэр ыһыахха дьүөрэтэ суох мэччэккэй диэн көһөрөн, аны Дьөгүөссэлээххэ (Егорова Е.И. уһаайбалара) анныларыттан салҕыы (билигин Михайлов В.П., Данилов В.Н. уһаайбаларынан) тэрийбиттэрэ. Волейболлуур сир сурааһына, баҕана, трибуна, араас кыра тутуулар атахтара хойукка дылы турбуттара. Оҕолор онно хатааста оонньууллара.

Биһиги эбэбит Кыппыгырова П.А. – Борускуо аҕам ийэтэ нэһилиэккэ биллэр иистэнньэҥ эбитэ үһү. Араас өҥнөөх сабынан, оҕуруонан аһара сиэдэрэй таҥаһы тигэрэ диэн эмээхситтэр кэпсииллэрэ. Аҕам ону батан аһара мындыр, кэрэни таба көрөр дьоҕурдаах этэ. Сороҕор уруучканан, харандааһынан уруһуйдуура. Наар ыһыаҕы сэргэлээн, балаҕаннаан, сылгылаан, ынахтаан саха уһаайбатын уруһуйдуура. Онтон хата икки уруһуйа сүпэккэ хаалбыт.

Аҕам, Кыппыгыров Николай Титович, ол ыһыахтыыр сири астыммакка, Эриэн Кута уҥуорун сөбүлүү көрбүт. Ол саҕанааҕы нэһилиэк, колхуос салалтатын көрдөрөн оһуохай, кымыс иһиитэ, бэтэрээ киэҥ хонууга, ол аннараа өттүгэр сыһыыга мээчик, спортивнай тэриллэр уонна утаппыт киһи уу анньанарыгар уһун остуол турбута. Онтон ыһыахтыыр сир соҕуруу өттүгэр хорчуоппа, бэтэрээ өттүгэр ыаллар, кыра оҕолоохтор балаакка туруораллара. Ол саҕана дьон ыһыахтан тахсыбакка күнү күннүгүлээн ыһыахтыыра. Ити хонуулар ол саҕаттан билиҥҥэ дылы бэйэ бэйэлэрин кытта харыйа, хатыҥ быыстаахтар.

“Ыһыахтаан диэн айылҕа айбыт сирэ” – диэн 1957 сыллаахха саас-сайын ыһыахтыыр сир оҥоһуутугар үөрэ-көтө күүстээх үлэ саҕаламмыта. Ол үлэ-хамнас үксэ колхуос, хонтуора үлэтэ түмүктэммитин кэннэ киэһэ, өрөбүллэргэ ньиргиччэ тэриллэрэ. Күрүөтүн тутан, атын борустуой тутуулары оҥоро охсубуттара. Кымыс көйөрөр дьиэни (уруккута таҥара дьиэтин колокольньата) көһөрөн аҕалбыттара. Аҕам ыһыаҕы тэрийэр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ буолан кини ыйыытынан-кэрдиитинэн тутуу барбыта. Мин 5-тээх уол күнүн аайы аҕабын батыһа сылдьарым. Ол ыһыахтан биири өйдөөн хаалбыппын, хайалара эбитэ буолла биир улахан уол: “Төбөм ыалдьара бэрт, өлөөрү гынным”, диэн харыйа төрдүгэр хойукка дылы сыппыта. Сарсыныгар-өйүүнүгэр ийэбин кытта ол диэки ынах хомуйа бардыбыт “Онно оҕо өлө сытар”, - диэбиппин ийэм: “Аньыы, үтүөрэн барбыт” – диэбитин истибэккэ сиэтэн тиийэн харыйа төрдө кураанаҕын көрбүтүм.

Ыһыахтыыр сир саҥа тэриллэр буолан, сылын аайы тутуу бөҕө барара. Колхуос аны Лахаматыып үлэлэтэр пилорамматынан хаптаһын таһааран улахан аарка туруорбуттара. Ол аарка хойукка дылы турбута. Дьон улахан күргэни туораан үрэҕи кыйа кэлэн ол аарканан киирэрэ. Араас мааны таҥастаах дьон сэлэлээн кэлэрэ туспа кэрэ көстүү буолара. Билигиҥҥи трибуна оннугар эмиэ хаптаһын трибуна, хорчуоппа атыылыыр сарай туппуттара. Хорчуоппа остуоллара, ыскамыайкалара, харыйалары кыйа күлүккэ дьон сөрүүккээтин диэн ыскамыайкалар оҥоһуллубуттара. Шифер кэлбитигэр дьон самыыртан хорҕойоругар ыскамыайкалардаах улахан сарай оҥоһуллубута.

Аҕам улаханнык ыалдьыар дылы ыһыах тэрийэр хамыыһыйа солбуллубат бэрэссэдээтэлэ этэ. Мин саныахпар ол саҕанааҕы ыһыахтар алта улахан тэрээһинтэн, көрүҥтэн тураллара: Оһуохай, кымыс иһиитэ, хорчуоппа, хапсаҕай – атах оонньуута, ат сүүрдүүтэ уонна ыһыах ыалдьыттара. Ыһыах ыалдьыттардаах буолан ыһыах буолар. Ыаллыы нэһилиэктэртэн, Дьоокуустайтан тиийэ кэлэллэрэ “онтон кэлбиттэр, мантан кэлбиттэр, кини, кинилэр кэлбиттэр”, - ыһыах иннинээҕи кэпсээн буолара.

Биэни тутааһыны, ыаһыны Николаев И.Н. – Оччугуйдуурап дьонун булан тэрийэрэ. Кымыһы көйөрүүнү, иһити-хомуоһу, улахан айах чорооннору, кымыс мунньар улахан дубовай бочкалары Степанов Д.С. – Бэрдэ Дайыыла дьаһайара. Кымыһы наар Петрова А.И. – Маччыыска эмээхсинэ көйөрөрө. Биир эмит дьахтар илии-атах буолара. Киэһэ хойут үлэ-хамнас үмүрүйбүтүн кэннэ Николаев И.Н., Степанов Д.С. уонна аҕам кымыһы кыра чорооҥҥо кутан биэрбиттэрин амсайаллара. Кымыһы иһии эмиэ туспа тэрээһин буолара. Айах чорооннору дьон түөлбэлээн олорбутун кэннэ түҥэтэллэрэ. Үрдэ буспут арыылааҕа. Бастаан хамыйаҕынан эмти баһан ылан амсайаҕын. Ол арыы балык искэҕин курдук баллыгырас, аһары минньигэс буолара. Кэнники орпут кымыһы ким баҕарар дэлэй ылан иһэрэ. Кымыс иһиитин туһунан Иванов Н.И. – Сөккөттө ахтыыта (Чуукаар нэһилиэгин 390 с.) баар.

Ыһыах ол саҕанааҕы оһуохайа туспа, ураты буолара. Оһуохай сарсыарда эрдэттэн ньиргийэрэ. Этэр да дьон элбэҕэ, бииртэн биир сонун кэрэ, куоластара кэрэтиэн. Биһиги ол саҕана ис хоһоонун соччо өйдөөн истибэт этибит. Дьиҥэр дэлэлээх үчүгэй хоһоонноохторо буолуо дуо. Билиҥҥи курдук устар тэрил суох кэмэ. Онон хаарыаннаах оһуохайдьар сииги кытта сиик, тыалы кытта тыал буоллахтара. Бэл кыра оҕолор кытта аһара сэҥээрээччилэр. Түһүлгэ быыһынан киирдэххэ толору оҕо буолара. Ол оһуохай икки үс күн кулгааххыттан сүтээччитэ суох. Дэлэҕэ ийэбэр: “Ыһыах буола турар тоҕо барбаппытый” – диэбиппэр: “Ити кулгааххар иҥэн хаалар”, - диэбитин итэҕэйбэккэ таһырдьа тахсан иһиллээбитим чахчы оһуохай бөҕө. Ону көрө ыстанным, тиийбитим ыһыахтыыр сирим кураанах.

Хайа да ыһыах биир үчүгэй тэрээһинэ, хорчуоппа. Колхуос киэнэ буолан эт дэлэй, ким төһө ыларынан. Колхуостаахтар сорохторо хамнас суотугар суруттаран ылаллара, ыһыах биир көрө хапсаҕай, атах оонньуута, мас тардыһыыта. Ким кыайбыт мүһэ ылар. Эдэрдэр күнү быһа мээчиктииллэр. Урут өссө турник, кольцо туруора сылдьыбыттара. Турник, кольцо атахтара билигин да күрүө уҥуор уот линиятын анныгар харыйа быыһыгар саһан тураллар. Биир сыл өссө велосипедынан күрэхтэһии тэрийбиттэрэ. Сорохтор аҥхайга оҕустаран көлүөһэлэрин өҕүлү түспүттэрэ.

Ыһыах биир умнуллубат түгэнинэн күн оройо "Ан-2" самалет кэлэн ыһыахтыыр сири хаста да эргийэ көтөн инньэҥнээн эҕэрдэлиирэ. Бүтэһигэр "Ойууру уоттан харыстаан!" диэн листовканы ыһан кэбиһэрэ. Тыыраахылар курдук халааҥҥа өр кылбаҥныы көтөн сыыйа сиргэ түһэллэрэ. Ол эмиэ кэрэ, сонун көстүү буолара. Ыһыах кыанар-кыаммат оҕолоро ону хомуйа сырсаллара.

Ыһыах киэһээҥҥи тэрээһининэн, көхтөөҕүнэн ат сүүрдүүтэ буолара. Туох баар киһи бүтүннүү көһөн аны Оҕуруоттаахха сыыр кырдалыгар олорон ат сүүрдүүтүн көрөллөрө. Оҕуоруоттаах эбэ барахсан киэҥэ-куоҥа бэрт буолан аттар түһүүлэрэ ыраахтан көстөрө. Ким сытыы харахтаах, бүнүөкүллээх кэпсии тураллара. Чугаһаатахтарына эрэ ким бастаан иһэрэ биллэрэ. Ол да буоллар бүтэһиккэ биэтэк билэрэ. Сорох ат бу кэлэн баран туора халыйара. Ол айдаана, хаһыыта-ыһыыта. Уксубуттар ким эрэ хотор, ким эрэ сүүйтэрэр.

Ол саҕанааҕы ыһыахтар мин оҕо эрдэнээҕи өйдөбүлбэр ити курдук хаалбыттар. Ол саҕаттан билиҥҥэ дылы ыһыахтар итиннэ ыытыллаллар. Сылын аайы тупса, киэргэйэ турар. Дьон сөбүлээн түмсэр сирэ.

Ахтыыны оҥордо Кыппыгыров Николай Титович улахан уола.

Алтынньы, 2021 с.

___________________________________________________________

Чуукаар кыыһа Саша Корякина (Николаева) ZA-ZA мода маркатын айан бар дьонун оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ таҥыннарар.

Киһи үүнэригэр-сайдарыгар, киһи киһитэ буоларыгар икки сүрүн тосхол баар: удьуордааһын уонна иитии. Удьуордааһын өбүгэ ханнык эрэ үчүгэй өрүтүн, дьоҕурун, сатабылын, талаанын хаанынан иҥэринэн, ону сайыннаран, иитиэхтээн туһаҕа таһаарыыта, бу киһи орто дойдуга кэлбит биир сүрүн соруктарыттан биирдэстэрэ буолар дии саныыбын. Ис эйгэҕэр баары уһугуннаран, уйгурдан ону сатабыллаахтык аттаран, дьоҥҥо холобурга сылдьыы искусство биир көрүҥэ, киһи киһитэ буолан үүнүү муҥур бэлиэтэ буолар.

Чуукаар оскуолатын 100 сыллаах историятын тухары кэрэ эйгэҕэ таҥаһы-сабы тупсаҕай көстүүлээн, дьоһун ис-хоһоонноон айан таһаарар ураты дьоҕурун оҕо сааһыттан иитиэхтээн, аан дойду таһымыгар таһаарбыт дизайнер идэлээх выпускникпытынан Александра Николаеванан биһиги Чуукаардар киэн туттабыт. Саша Николаева оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр инники олоҕор айымньылаах үлэ ухханыгар умсугуйа айанныыр суолун ыллыгын ыырын сатабыллаахтык, инникилээхтик, ырааҕы көрөн тэлбитэ, кини айылҕаттан талааннаах учуутал дьоннорун Саргылана Николаевна Олесова, Василий Николаевич Николаев төлкөлөөх түөрэхтэрин тускута, айар талааннарын аар-саар чыпчаала буолбута истиэххэ кэрэ. Биһиги кыыспыт Саша айар-тутар дьоҕура удьуоруттан, талба талаана төрөөбүт оскуолатын үөрэтэр, сайыннарар кыаҕыттан куорсун аспыта. Ол курдук, кини оскуола биир бастыҥ үөрэнээччитэ, кэрэни айан нэһилиэгин дьонун сэргэхситээччи уонна саҥаттан-саҥаны тобулан дьон махталын ылааччы, туспа эйгэлээх кэскилээх оҕобут буолар. Ол курдук, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан «Уһуктуу», «Айыыларга сүгүрүйэн», «Кэрэхсэбиллээх эйгэ» уо.д.а. айан улахан сэҥээриини ылбыта. Айылҕа араас матырыйаалларыттан айбыт таҥастара-саптара туспа ис-хоһоонноох, кини ис-туругун кэпсиир кэрэхсэнэр сэһэннээх-сэппэлээх буолаллара. Өҥү дьүөрэлээһин, таҥас структуратын таба туһаныы бу өй-сүрэх күүстээх үлэтин түбүктэрэ буолаллар. Айылҕа көтөрө-сүүрэрэ, кыыл-сүөл түүтэ-тириитэ байанайдаах булт кэннэ туора садьыллан хаалбакка туһаҕа тахсан, иккис тыын ылан дьон өйүн санаатын хамсатар абылаҥ күүстэнэрэ бу эмиэ туспа сатабыл. Чуукаар оскуолатын саалатыттан, кулуубун сыанатыттан кини айымньылаах, туспа буочардаах араас таһымнаах үлэтэ сүрэхтэнэн аан дойду муодатын киинэ буолан уос номоҕор сылдьар Милан куоракка (Италия) «And ART Essentiality Shirting Décor Project » (2010 с. ), Мюнхен ( Германия) «Fachoschule Niederhein» модное шоу "Gwant" (2010 с. ), Лондон (Англия) «Graduart Fashion Week» (2011 с.) уо .д.а сирдэргэ ыытыллыбыт күөн күрэстэргэ кыттыбыта муҥур үйэ хатыламмат, умнуллубат көстүүтүнэн буолар. Чуукаар орто оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрэн Дьокуускайдааҕы технология уонна дизайн колледжыгар 2001 сыллаахха үөрэнэ киирбитэ. Бу үөрэнэр сылларыгар идэни баһылыырга дьаныардаах түбүктээх, түмүктээх үлэтэ киэҥ эйгэҕэ тахсар тэтимнээх үлэтэ саҕаламмыта. Ол курдук, 2002 сыллаахха Саша Николаева Санкт - Петербург куоракка ыытыллыбыт «Адмиралтейская Игла» күрэххэ финалист буолбута кини инники дьылҕатын ситимниир күүһүн торумнаабыта. Кэлиҥҥи сылларга ити күрэххэ кыттан I степеннээх дипломант, араас номинациялар кыайыылаахтарын аатын сүкпүтэ. 2004 сыллаахха Москваҕа ыытыллыбыт. «Русский силуэт» муода күрэҕин финалиһа, 2005 сыллаахха Москва куоракка үрдүк таһымнаахтык тэриллибит «Манящие миры» түһүлгэ I степеннээх дипломана буолбута. Талааннаах кыыс саамай үрдүк ситиһиитинэн, таптыыр идэтин баһылаан 2004 сыллаахха «Дизайн костюма» квалификациялаах диплому ылыыта уонна республикаҕа ыытыллар «Sahargа» диэн күөн күрэскэ «Открытие года» номинация кыайыылааҕа буолуута этэ. Саша Николаева 2005- 2011 сс. Санкт-Петербург куорат технология уонна дизайн Государственнай Университетын биир бастыҥ устудьуона. Ураты коллекциялары айан Россия, Европа араас хабааннаах, таһымнаах подиумнарыгар кыттан, саха омук муҥура суох талаанын, мындыр өйүн көрдөрбүтэ: «Адмиралтейская Игла» эксклюзивный показ (Санкт-Петербург) 2006 с., «Магия Стиля» - Франция (Париж ) 2008 с., «Адмиралтейская игла». финалист – (Санкт-Петербург) 2009 с. уо.д.а.

Чуукаар оскуолатын выпускницата Саша Николаева ситиһиилэрин ааҕан сиппэккин. Кини саха муода айааччы кыргыттарыттан уратыта диэн тулалыыр эйгэҕэ баар бары тыыннаахха ураты уйаҕас болҕомтолооҕо буолар. Билиҥҥи кэм дьонун соһутар да, долгутар да айымньылардааҕа сөхтөрөр. Ол курдук, дьиэ харамайдарыгар араас боруода ыттарга таҥас тигэн кэтэрдэр суолу Саха сиригэр кини киллэрбитэ.

Санкт-Петербург араас оройуоннарыгар олорор аҕа саастаах, кырдьаҕас дьоҥҥо петербурженецтарга кастинг оҥорон, кинилэргэ анааан сөптөөх муоданы айан, киэҥ түһүлгэҕэ «AURORA FASHION WEEK – 8 сезон» Международная Неделя Моды (Санкт-Петербург) фестивальга, киһи сааһыттан тутулуга суох кэрэ буоларын, ис эйгэтэ хатыламмат баай ис- хоһооннооҕун бигэргэппитэ. Чуукаар кыыһа Саша Корякина (Николаева) билигин аан дойдуга биллэр ZA-ZA мода маркатын айан бар дьонун оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ таҥыннарар. Санкт-Петербург куорат улахан Торговай Центрдарыгар кини айбыт таҥастарын коллекциятын бутиктартан сөбүлээн дьон-сэргэ атыылаһар. Финляндияттан, Европа араас куораттарыттан кини айымньыларын сэргээччилэр анаан-минээн сакаас биэрэллэр. Билигин Александра Корякина (Николаева) Санкт-Петербург куоракка үлэлии-хамсыы, айа-тута олорор.

Варвара Обоюкова.

___________________________________________________________

ПЕТР ПЕТРОВИЧ ИННОКЕНТЬЕВ

Мин кыра сааспыттан ырыаны таптааммын

Күөрэгэй ырыатын күннэтэ истэрим,

Ырыаһыт буоларга ымсыыра санааммын

Ырабын-баҕабын ситэриэм дэнэрим...

Петр Иннокентьев 1967 сыллаахха муус устар 22 күнүгэр аан бастаан сценаҕа тахсыбыта. Оччолорго В.И.Ленин төрөөбүт күнүгэр, нэһилиэнньэ түмсүүлээх концерыгар кыттан улаханнык долгуйбута. Бүөтүр ырыатын дьоно-сэргэтэ сүрдээх истиҥник көрсүбүтэ. Онтон ыла Бүөтүр олоҕун тиһэх күнүгэр диэри ырыаны өрө тута сылдьыбыта.

Туох барыта тоҕоостоох диэбиккэ дылы Петр Иннокентьев ыллыыр баҕатын толоруох быатыгар биһиги нэһилиэккэ, музыка алыбыгар ылларбыт эдэр, эрчимнээх баянист Егор Поликарпов кулуупка үлэһитинэн ананан кэлбитэ. Онтон ыла Бүөтүр ыллыыр дьылҕатыгар киэҥ нэлэмэн суол аһыллыбыта. Бүөтүр күүстээх баритон куолаһа Егор ыра гынан илдьэ сылдьыбыт музыкатын ымыытыгар куорсун аспыта.

Дьэ онтон ыла саҕаламмыта икки талааннаах дьон уһун дьаныардаах үлэлэрэ. Саҥаттан саҥа ырыа суруллан ылланнаҕын аайы Бүөтүр куолаһа аһыллан, чочуллан уонна бэйэтэ дьулуһан, ылланар ырыа техникатын баһылаан сцена маастарыгар тиийэ үүммүтэ. Онно улахан үтүөлээх киһинэн буолар Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ Егор Михайлович Поликарпов.

Петр Иннокентьев ыллыыр ырыаларын оройуоҥҥа эрэ буолбакка бүтүн Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биһирээччилэр аҕыйаҕа суохтар. Кинилэртэн биирдэстэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ, норуот төрүт үгэһин, культуратын тарҕатааччы Ксенофонт Дмитриевич Уткин буолар. Кини Бүөтүр талааныгар сүгүрүйэн Дьокуускайдааҕы радиоҕа очерк суруйан бэлэмнээбитэ дөрүҥ-дөрүҥ да буоллар иһиллэр.

Оччолорго норуот бэйэтин дьылҕатыгар эрэммит, сүгүрүйбүт сүдү күүстээх партия, комсомол туһунан ылыннарыылаах тыллардаах ырыалар Бүөтүр куолаһыгар бараллара, сөп түбэһэллэрэ. Кини партия, комсомол туһунан ырыалары элбэхтик ыллаабыта. Патриотическай ырыалары сүргэтэ көтөҕүллэн толороро. Кыайыы бырааһынньыгар ыллыырын чиэс-бочуот уонна ытык иэһин курдук саныыра! “Сэрии, тыыл бэтэрээннэрэ аҕыйаан иһэллэр. Кинилэр саҥаларын кэлин ыччаттара истэн үөрүөхтэрэ” – диэн сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин дьиэлэрин кэрийэ сылдьан интервью ылаттаабыта...

Петр Иннокентьев ырыаларын истэ олорон, арылыйар сырдык уулаах Уһун күөлүгэр сарсыардааҥҥы сылаас күн уота түһэн күлүмүрдүү оонньуурун, кылыйбыт кырдалларыгар ньургуһун тылларын, араас көтөр-сүүрэр саҥатын, охсуллубут от сытын ырыатын барытын сүрэҕэр барытын чугастык ылынара ыллыыр ырыатыгар иһиллэн ааһарга дылы. Кини төһө да орто дойдуттан арахсан барбытын иһин, кута-сүрэ, дууһата төрөөбүт төрүт буоругар хааллаҕа. Киһи төрөөбү дойдутун кытары ситимэ оннук күүстээх...

___________________________________________________________

АХТЫЫ СУРУК

Мин, Степанов Василий Николаевич 1936 сыллаахха Марха оскуолатын бүтэрэн баран оччотооҕу девиһинэн ыччат производствоҕа диэн ыҥырыынан дойдубар Чуукаарга “Калинин” колхозка үлэлии кэлбитим. Орто оскуоланы бүтэрэн элбэх оҕо үлэлии кэлбитэ. Мин ити сыл 1956 с. Комсомолга киирбитим. 50-с сыл иккис аҥарыгар нэһилиэккээлбэх ыччат, комсомол чилиэнэ баара. Хас да комсомольскай фермалар бааллара. Ол курдук Федорова Екатерина Григорьевна ыстаарсайдаах “Кубалаах” фермата бастакы иһэрэ. Ити сылларга ыччат производстваҕа, нэһилиэк общественнай олоҕор активнайдык кыттара. Арыгы дэлэйэ илик буолан онто да суох оччотооҕу ыччат арыгыга, табаахха чугаһаабат этэ.

Мин Өҥөлдьөттөн 13-пэр кэлбитим. Мин кэлэрбэр нэһилиэк ыһыаҕа Кубалаахха Тоҥус күөлүгэр буолара. Ол мантан ыраах сир да буоллар нэһилиэк барыта мустар этэ. Малдьаҕартан элбэх дьон атынан ыһыахтыы кэлэллэрэ. Малдьаҕардар атыырдара уонна биһигиттэн Баппааһын улаханнык эрийэн сүүрэллэрэ, уксуу бөҕө буолара.

Нэһилиэк сэбиэтин председателынан 1953 сылтан Львов Алексей Афанасьевич үлэлиирэ. Кини үлэлиир бириэмэтигэр хойутуу (сылын өйдөөбөппүн) ыһыахтыыр сири, билиҥҥи ыһыахтыыр сири Оттооххо кини туттарбыта. Билигин санаатахха чахчыы үчүгэй, табыгастаах сири Алексей Афанасьевич таба көрбүт эбит.

Оччотооҕу ыччат, ордук комсомоллар үлэҕэ, субуотунньукка аһара көхтөөх этибит. Ити курдук үлэҕэ элбэх ыччат илиитэ тиийбит буолуохтаах. Ыһыахтыыр сир Оттооххо эбэтэр Эриэн кутаҕа көспүтүн кэннэ сүрдээх ньиргиэрдээх ыһыахтар буолаллара. “Калинин” колхуос ыһыаҕар күнү быһа сахалыы үҥкүү, хорчуоппа, биэ кымыһа дэлэгэй буолара. Үҥкүү тыла этээччилэртэн Иванов Никифор Григорьевич үчүгэйдик этэрэ, дьон даҕаны ол саҕана түһүлгэҕэ көхтөөхтүк киирэрэ. Ат сүүрдүүтэ Огуруоттаахха буолара.

Ахтыыны суруйдум Степанов Василий Николаевич