ЧУУКААРДАР ТӨРҮТТЭРЭ

     Хас биирдии саха киһитигэр төрөөбүт дойдута, түөлбэтэ  төрөппүт дьонун курдук күндүлэр.   Төрөөбүт дойду туһунан элбэх  ырыа-хоһоон айыллан истин-иһирэх тылларынан суруллаллар.

     Ханнык баҕарар киһи кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын, ханнык сиртэн-дойдуттан силис тардан үөскээбитин, ыраах-чугас өбүгэлэрин билэрэ бары өттүнэн суолталаах. Биһиги нэһилиэкпит  Чуукаар, Үөһээ-Бүлүү Боотулуу нэһилиэгиттэн силис-мутук тардара биллэр. Онтон олох былыргы төрүттэрбит - Омоҕой Баайтан сыдьааннаах буолалларара учуонайдар суруйууларыттан көстөр.

     Сэһэн Боло «Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо» диэн, урукку Дьокуускай уокурук сахаларын былыргыттан кэпсээннэринэн кинигэтигэр (М.-Дьокуускай,1938) төрүччүлэр бааллар. Олортон бастакылара «Моҕуоллар» диэн ааттаах. Ааптар ону Таатта улууһун Дьүлэй Ууһа нэһилиэк олохтооҕо Дь.М. Дьөгүөрэп (14.10.1933с), Мэҥэ улууһун Бахсы нэһилиэгин 72 саастаах олохтооҕо Б.С. Силэпсиэп (19.05.1934с.), Бороҕон улууһун Өлтөк нэһилиэгин 88 саастаах олохтооҕо М.Куобарап (15.08.1934с.) Бороҕон улууһун Курбуһах нэһилиэгин 65 саастаах олохтооҕо О.О.Бэстирикиэп (20.07.1934с.) уонна 2-с Лөгөй нэһилиэгин 78 саастаах олохтооҕо А.У. Бурнаһыап (7.08.1934 с.) сэһэргээбиттэрин оҥорбут.

     Аата үһүйээннэргэ элбэхтик ааттанар Омоҕой Баай Брааскай омук Хайаран уола дэммит.  Сэһэн Боло Байаҕантай улууһунааҕы Хаҥалас нэһилиэгин киһитэ Мэндэлэмиэн Дьөгүөрэбис Хотуоһап 1893 с. суруйбут «Өлүөнэҕэ кэлбит маҥнайгы саха төрүттэрэ кыргыс диэн омугу кытта олорор эрдэхтэринэ» диэн суруйуутуттан быһа тардан бэчээттэппитэ. Онно Омоҕой уонна Эллэй бу Өлүөнэни булууларыгар бэйэлэрин төрүттэрин тоҕус  үйэ5э тиийэ аахсан кэпсэппиттэр үһү диэн баар. Испииһэги Өксөкү саҕалыыр.

     Учуонайдар саха киһитэ итинник эрдэтээнни суруйуутугар улахан суолтаны биэрэллэр. Ол курдук историк А.И. Гоголев «Якуты (проблемы этногенеза и формирования культуры)» кинигэтигэр (Дьокуускай,1993) итини киллэрбит (118 с.). ол аата биһиги, сахалар, түгэх өбүгэбитинэн Өксөкү диэн киһи буолар эбит - диэн өйдөбүл олохсуйа сылдьар.

 с.5-6 Багдарыын Сүлбэ. Түгэх өбүгэлэр. Бичик. Дьокуускай 2011.

     Тыл үөрэхтээ5э Е.С.Сидоров И.И. Захаров диэн учуонай «Полный маньчжурско-русский словарь» диэн кинигэтин билиһиннэрэр ыстатыйатыгар маньчжурдар омохо соро диэн биир көлүөнэлэрин уонна ол дьон династияларын төрүттээбит XVI үйэҕэ төрөөбүт Тай-Цзу маҥнай утаа олорбут хонуутун аата Омохой биган буоларын суруйбут уонна саха төрдө Омоҕой аата хантан силис тардар эбитэ дьэнкэ буолла диэн түмүктээбит («имя одного из легендарных первопредков якутов Омогоя приобретает ясную этимологию»).

     Научнай хомуурунньукка таһаартарбыт ити суруйуутун учуонай «Сахаада» хаһыакка (11.06.1998) маннык тэнитэн быһаарбыта: «Ол сойуустарын XVII үйэ саҥатыгар судаарыстыба гыналлар, омохо аҕатын ууһун баһылыга ыраахтааҕы буолар. Бу омохо ыраахтааҕыта 1644 с. Кытайы бас бэриннэрэн саҥа Маньчжурскай Цинскэй династияны олохтуур.

     Хайа да аҕа ууһа халлаантан эмискэ баар буолбат, өр сылларга, үйэлэргэ силис тардан, лабаа тарҕатан үөскүүр, онон бу былыргы мохэлэр сыдьааннара омохолор баар буолбуттара соһуччу буолуон сөбө суох. Мохэлэр Бохайга холбоһоллорун саҕана, ис-истэригэр арахсыһыы тахсан, сорохторо быстыһан, ыраах хоту шивэйдэргэ (сахаларга) тиийэн олохсуйбут буолуохтарын сөптөөх». с.90.

Былыргы Боотулуулар

     Боотулуу аҕатын ууһун туһунан аан маҥнай 1745 с. Камчаткатааҕы академическай экспедиция кыттыылааҕа Я. Линденау суруйбута. Кини онно саха төрдө буолбут Омоҕой баай Боотулуу аҕатын ууһуттан силис тардарын бэлиэтээбит. Онно эмиэ Омоҕой кыыһын ойох ылбыт Эллэй Боотуртан 8 уол уонна 4 кыыс төрөөбүтэ ыйыллыбыт. Линденау суруйарынан, Эллэй ол уолаттарын тымырдара-сыдьааннара Элиэнэ орто сүүрүгэр көһөн тэнийэннэр, Нам, Хаҥалас, Бордоҥ, Мэҥэ, Байаҕантай уонна Боотур ууһа буоластар дьоннорун-сэргэлэрин үөскэппиттэр.

     Омоҕой уонна Эллэй 8 аҕа ууһуттан турар дьоно, Я. Линденау бэлиэтииринэн, Байкал хоту өттүгэр уонна үөһээ Элиэнэҕэ олорбуттар. Онно өссө кинилэр Көбүөлүүр диэн ааттаах түөлбэлээн түһүүлэммит сирдээх эбиттэр. Бу биһиги тиэмэбитигэр улахан суолталаах история көрдөрүүтэ буолар. Ол эбэтэр, Саха сирин боотулууларын историческай дойдута Байкал эргинээҕи киэн-нэлэмэн истиэптэр буолалларын туоһулуур.

     Бу Боотулуу төрүттээх сахалар аҕаларын уустара ѳр кэмҥэ буряттары уонна кыргыстары кытта хабырыйсан, улам мөлтөөн-ахсаан барбыттар. Мантан сиэттэрэн, кинилэр Эллэй сиэнэ Баадьай тойон баһылыктаах Көбүөлүүртэн Элиэнэни таҥнары күрээн, Туймаада хочотугар уонна атын даҕаны сирдэргэ олохсуйбуттар. Бу куотуу, Линденау ыйарынан, Тыгын олорбут кэмин икки көлүөнэ иннинэ эбэтэр XVI үйэ саҕаланыытыгар буолбут.

     Ол кэмтэн ыла Арҕаа Хаҥаластар ордук күүһүрэн, байан-тайан, төрүттэрэ боотулуулар олохтообут тойон ууһа сололорун нуучча кэлиэр диэри бигэтик илдьэ сылдьыбыттар. Кинилэр ордук Мунньан Дархан баһылыыр кэмигэр аатырбыттар, суон сурахтаммыттар.

     Хаҥалас ол модун дууһалаах дьоно Россия колониальнай судаарыстыбатын халабырдаах дьайыытын сорунуулаахтык утаран, XVII үйэтээҕи сахалар оро турууларын үүттүү-аанныы, баһылыы-көһүлүү сатаабыттар. Онно сүрүн көҕүлээччилэринэн Тыгын уолаттара Чаллаат Бөҕө уонна Бөдьөкө Бөҕө буолбуттар. Кинилэр сырдык тыыннара 1642 сыллааҕы өрө туруу самнарыллыбытын кэннэ быстыбыта. Онтон ыла саха кута-сүрэ тостубута, отуора алдьаммыта уонна сыыйа кулут норуокка кубулуйан барбыта.

      Ол гынан баран, оччотооҕу Саха сирин ураты баай айылҕатыгар көҥүл көтөр курдук көөчүктээн үөскээбит урааҥхай саха ортотугар түһээн даҕаны баттаппатах омугар кулут буолууну булгуччулаахтык утарар модун санаалаах дьон даҕаны бааллара. XVII үйэ5э оннуктарынан Амма хаҥас кытылыгар, билиҥҥи Соморсун уонна Сулҕаччы нэһилиэктэрин сиригэр-уотугар, түөлбэлээн олорбут боотулуулар буолбуттара. Кинилэр 17-с үйэҕэ нуучча администрациятын утары биэс төгүл өрө тура сылдьыбыттара. Ол онтон ордук киэн далааһыннаахтарын XVII үйэ бүтэһигэр Бордуолаах кинээс салайбыт. Бүтэһигэр кини 6000 киһини оҕолуун-дьахтардыын күрэтэн, Дьугдьуур хайатын нөнүөлээн, Кытайга түһэн хаалбыт. Бордуолаах 200 талыы сылгыны Кытай императорыгар ньымааттаан, дьонун-сэргэтин бу улуу судаарыстыба олохтооҕо оҥорбут. (Бу 1695с буолбут-НАП) Казактар этэрээттэрин кыргыыны тэрийбит, нолуок төлүөхтээх тыһыынчанан дьонун туора судаарыстыбаҕа күрэппит Бордуолаах кинээһи нуучча ыраахтааҕыта Кытайтан төттөрү ыла сатаабыта кыаллыбатах. Ити курдук, үгүс үйэлэргэ урааҥхай саха киэн туттуута, киэргэлэ уонна суон дурдата буолбут модун дууһалаах боотулуулар үгүстэрэ кытайдар ортолоругар сүтэн-иҥэн, симэлийэн хаалбыттара.

     Манна эбэн эттэххэ, XVII үйэтээҕи дьаһаа5ы хомуйуу историятын үөрэппит историческай наука кандидата Никон Романов: «Бегство в Даурию приняло к концу 19 века массовый характер» диэн бэлиэтээбитэ да сахалар көһүүлэрэ киэн тосхолломмутун туоһулуур. (Гаврил Андросов Тас сахалар: Хаһан? Хайдах?Ханна?)

     Оттон Саха сирин атын даҕаны боотулуулара ыраахтааҕы батталыттан бу улуу дойду бардахха бараммат чиэски сирдэригэр күрээн абыраналлара. Оннук тохтоло суох барбыт миграцияны ордук XVII үйэ дьалхааннаах событиелара үөскэппиттэрэ. Ол курдук, XIX-XX үйэлэргэ боотулуулар аҕаларын уустара уонна кинилэр ааттарын сүгэр нэһилиэктэр Хаҥалас, Усуйаана, Эдьигээн, Үөһээ Дьааны, Халыма, Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар бааллара.

     Саха сирин киин улуустарын дьоно Үөһээ Бүлүү сиригэр-уотугар XVII-XVIII үйэлэргэ хас даҕаны түһүмэхтээн көһүүлэрин туһунан историческай фольклор матырыйаалын Боотулуу олохтооҕо Лазарь Федотович Николаев дьаныардаахтык хомуйбута.

     Бу чинчийээччи матырыйаала көрдөрөрүнэн, Амма Боотулуутун дьоно XVII үйэҕэ Үрэн Бөҕө баһылыктаах Сиинэ үрэҕи өксөйөн, Хатыҥ үрэҕинэн Таҥара үрэх баһын булан, Бүлүүгэ тахсыбыттар. Бу көһүү Бордуолаах кэмин иннигэр да, кэннигэр да буолбута чуолкайдаммат.

     Үрэн Бѳөҕө дьонун үс бөлөҕө Бүлүү улууһугар хаалбыттар. Ити курдук онно Уотту Боотулуута уонна Сыралта Боотулуута диэн сирдэр үөскээбиттэр. Бу улууска өссө Тылгыны Боотулуута диэн баара эбитэ үһү.

     С.И. Боло 1938 с. Боотулуу киһититтэн суруйбут үһүйээнэ көрдөрөрүнэн, Бүлүү улууһун бу үс түбэтэ Боотулуу кинээһэ Болтору Ыраев (Оноҕоччут) үҥсэн ылбыт сирдэрэ эбиттэр.

      Көс дьон Куорамыкыны булан баран, икки аҥаар кѳстѳѳх сиргэ соҕуруу 4-5 ыалы олохсуппуттар. Ити курдук «Сэтэкэм Боотулуута» диэн ааттаах түбэ үөскээбит. Онтон Үрэн Бөҕө Бүлүүнү туораан, Түүкээни өрө батан, дьонун-сэргэтин олохсутар сирин-уотун салгыы көрдөөбүт. Ол сырыттаҕына Чуукаар уонна Өҥөлдьө диэн дьон киниттэн арахсан, Марха орто сүүрүгэр олохсуйаллар. Бу дьон тымырдара-сыдьааннара Чуукаар уонна Ѳнѳлдьѳ нэһилиэктэрин төрүттээбиттэр. Кинилэр олох хойукка диэри хантан хааннаахтарын олох умнубаттар эбит. Уонна 1890 с. диэри Боотулуу кинээһигэр кэлэ сылдьар эбиттэр.  Хастыы дьонноохторо биллибэт. Өнөлдьө да Чуукаар даҕаны учаастагынан олорон Боотулуу кинээһигэр 1890 сылга кэлэллэрин билэр 84 саастаах оҕонньор Николаев Степан Герасимович баар. Кэлин ыччаттара элбээн, туспа нэһилиэк буолбуттар да, Өнөлдьө уонна Чуукаар Марха улууһугар арахпыттар чугастыы.

     Оттон сорох боотулуулар Кырыкый уонна Далыыр икки ардынаа5ы Мундунда диэн күөлгэ олохсуйан, туспа түбэни үөскэппиттэр. Балары сорохтор өссө «Мундунда Боотулуута» дииллэр эбит.

     Үрэн Бөҕө дьоно биһиги улууспут уһук хотутугар олохсуйбут уонна урууларын-аймахтарын ууһаппыт сирдэрэ билиҥҥи Боотулуу нэһилиэгэ. Бу бадаҕа, XVIII  үйэ маҥнайгы аҥаарынааҕы кэм.

     Бэйэлэрин эрэй-муҥ эҥэрдээх олохторо эрийбит-мускуйбут, улуу айанньыт оҥорбут Боотулуулар обургулар ордук хоодуоттара-хорсуннара инньэ Таймыыр эбэ хоту бардахха бараммат туундаратын муҥур баһылыктара лэмпиэскэйдэр (нганасаннар) дойдуларын аһара түһэннэр, Дьэһиэй күөлгэ олохсуйбуттар уонна оннооҕу Боотулуу аҕатын ууһун төрүттээбиттэр.

     Боотулуулар үрдүк ааттара бүтүн саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын сиэригэр (материальнай культуратыгар даҕаны) иҥэн хаалбыт. Ол курдук, сайын аайы отчут дьон барыта даҕаны туттар күрүөтэ «боотулуу күрүө», «боотулуу бүтэй» диэн ааттанара биллэр.

     Арай, архыып докумуоннарыгар бэлиэтэммитинэн уонна кырдьаҕас көлүөнэ дьонун өйүгэр-санаатыгар сөҥмүтүнэн, Оноҕоччут кинээһи ойуччу тутан бэлиэтиэххэ сѳп. Кини иннигэр боотулуулары үһүйээҥҥэ Аабын Кырдьа5ас (Курдьа5а-? НАП) диэн аатынан биллэр кинээс үүннээн-тэһииннээн, инньэ Маҥаас сиригэр кииннэнэн олорбут.

     Оноҕоччут төрдө-ууһа Өргүөт диэкиттэн эбит. Онно тоҕо эрэ сатаммакка, кини эдэригэр Боотулуу сиригэр көспүт. Бу киһи саҥа сиргэ улаханнык байбыт уонна сааһыран баран кинээс буолбут. Кини олорбут кэмэXVIII үйэ. Нуучча тойоно Кычкин Егор, Бүлүүгэ кэлэн ясак хомуйар биэдэмэс оҥорон, волостарга кинээһи олохтууругар, Боотулуу волоһыгар маҥнайгы кинээс Оноҕоччут (Болтор Ыраев) диэн биэдэмэскэ суруйбут.

      1776 сыллаахха, Оноҕоччут бэйэтэ кэпсииринэн: дьаһаах  хомуйан баран, атыыр оҕуһу сыарҕалаан баран, ураҕас төбөтүгэр уһуктаах тимири (бүргэһи) хатаан баран, оҕус халын куҥар астаҕына оҕуһа «һоох» дии-дии ойон Боотулууттан Дьокуускай куоракка 7 хонон тиийэрэ, 7 хонон кэлэрэ үһү. Атыыр оҕус курдук сылаатын кыанар, аччыктыырын тулуйар, көлө суох диирэ үһү. Боотулууттан Булуу куората 17 көс, Бүлүүттэн Дьокуускай куората 69 көс, онон 77 көс эбэтэр 770 биэрэстэ. Ол киирэ сылдьан Дьокуускайга сүрэхтэнэн Григорьев Петр диэн ааты ылан кэллим диирэ үһү.

     Үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, Оноҕоччут улахан хадаар быһыылаах-майгылаах киһи эбит уонна кинээстии олорон үгүстүк үҥсэн-харсан сир бөҕөнү бэйэтигэр иҥэриммит. Ол курдук, оннооҕор ыраах хоту Ыйылас түбэтигэр баар Оноҕоччут диэн өлбүгэ күөл  сирдээх эбит.

     Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи боотулуулар үтүө төрүттээх өттүлэрэ, төһө даҕаны үөрэхтэрэ суоҕун иһин, бэйэлэрин төрүт түөлбэлэригэр ураты бэриниилээх дьон эбиттэр. Оннук даҕаны буоланнар, кинилэр 1901 сыл бэс ыйын 27 күнүгэр Боотулуу таҥаратын дьиэтин акылаатын түһэрбиттэр. Ол оччолорго улахан сабыытыйа туһунан аахта суругу Үгүлээт аҕабыта Александр Попов оҥорбут. Докумуоҥҥа оччотооҕу Боотулуу аҕабыта Иннокентий Синицын, тутууну үбүлээбит Илларион Григорьевич Поскачин(Дарбыан кинээс), Хахсык баайдара Иван, Максим Николаевтар, Давид Поскачин уонна Иван Иванов илии баттаабыттар. Бу үөрүүлээх түгэҥҥэ үгүс дьон мустубут.

     Таҥара дьиэтин 6 сыл тутан, 1906 сыл сэтинньи 19 күнүгэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга аспыттар. Бу Үөһээ Бүлүү уонна Бүлүү улуустарын хоту нэһилиэктэрин олохтоохторун култууралара сайдыытыгар сүҥкэн суолталаах түгэн туһунан архыып докумуоннарынан маҥнай бэчээккэ биология наукатын доктора, профессор Г.Н Саввинов таһаарбыта.

     Бу ыстатыйаҕа боотулуулар Чуукаар сирин хайдах булбуттарын туһунан, таҥара дьиэтин Боотулууга тутуу хайдах барбытын сырдатарынан олус интэриэһинэй. Гаврил Петров, Михаил Прокопьев кинигэлэригэр суруллубутуттан олох атын.

Никита Деевич Архипов,

 история наукатын доктора.2009 сыл олунньу 12 күнэ.

2010 сыл олунньу 12 кунугэр Боотулу нэһилиэгин 240 сыллаах

юбилейнай тэрээһинигэр бара сылдьан ыллым.

ЧУУКААР НЭҺИЛИЭГИН САЙДЫЫТЫН КЭРДИИС КЭМНЭРЭ

1912 с. – Кубалаахха таҥара дьиэтэ тутуллар

1915 с. – Церковно-приходской оскуола аhыллар

1925 с. – Кубалаахха начальнай оскуола аhыллар

1929 с. – С.М.Буденнай аатынан пионерскай дружина аhыллар

1929 с. - Комсомольскай ячейка тэриллэр

1929 с. –Бастакы комсомолецтар «Кыhыл рабочай» артыалы тэрийэллэр. 2 булуук, 2 тимир боромньу кэлэр.

1930 с. – Андайбыкка начальнай оскуола аhыллар.

1932 с. – Бастакы киинэ көстөр

1934 с. – Нардом аhыллар

1935 с. – Кубалаахха Ньурбаны кытта төлөппүөн сибээhэ холбонор

1935 с. – «Самоскид» бурдук быhар, ат соhор массыыната кэлэр

1936 с. – Бурдук сынньар молотилка кэлэр.

1937 с. – Кубалаахха медпункт аhыллар.

1937 с. – Кубалаахха почта аhыллар

1940 с. –Сытар койкалаах ФАП аhыллар

1940 с. – Кубалаахха ларек үлэлиир

1940 с. – Кубалаахха сельмаг аhыллар.

1942 с. – Төлөпүөн линиятынан радио саҥарар.

            Уонча сыл сэрии, сэрии кэннинээҕи ыарахан сыллар мэhэйдииллэр.

1947 с. – Хампахха оскуола бастакы кылааhа аhыллар.

1949 с. – Врачебнай учаастак аhыллар.

1950 с. – Хампахха саҥа типовой оскуола тутуллар. Чуукаар ситэтэ суох 7 кылаастаах оскуолата аhыллар. Кубалаах оскуолата Хампахха холбоhор.

1951 с. – «Комбайн», «Кыhыл сардаҥа», «Комсомол» колхозтар, Андайбыттан «Калинин» колхоз холбоhоллор. Бөдөҥсүйбүт «Калинин» колхоз тэриллэр.

1951 с. – Нэһилиэк киинэ Кубалаахтан Хампахха көһөр. Чуукаар сэлиэнньэтэ төрүттэнэр. 1951 с. - Оскуола комсомольскай тэрилтэтэ тэриллэр.